Արեն Շահնազարյան. Եթե Մուսային սպասեմ, հնարավոր է չգա…Պետք է կանգնել ու նկարել…

Նրա արվեստանոց մտա նախապես գրված հարցերով, առանց կասկածելու, որ Արենը հրաշալի զրուցակից է, ու իմ հարցերը միայն ավելորդ էին լինելու: Զրույցի ընթացքում հետևում էի այս ու այն կողմ դրված նրա գործերին, բազմաթիվ «Արեններին», ինքնադիմանկարներին, որ հաճախ ավելի մոտ են իրական Արենին քան հենց ինքը:

Նրա ստեղծագործության շփոթեցնող տարածության մեջ, փորձում էի կողմնորոշվել և ամեն անգամ, երբ թվում էր, թե մոտ էի նրա ստեղծագործական սահմանները գծելուն, պարզվում էր, որ խիտ-խիտ դասավորված գործերի արանքում մի բան կա, որ հաստատ կզարմացնի ու նորից կշփոթեցնի, իսկ գրապահարանին դրված գրքերը նորից կհաստատեն, որ Արենը բացահայտում է արվեստի ֆենոմենը, ամեն օր ու անընդհատ, ագահորեն կլանելով յուրաքանչյուր ընթերցած տառ ու տեսած գիծ, առանց նույնիսկ մտածելու այն մասին, թե այն, ինչ անում է կարող է, կամ երբևէ արժանի կլինի այդ ամենի մասը կազմելու:

Գիտակցության և ենթագիտակցության փոխակերպումներում նրան հուզողն արվեստի անակնկալն է, սեփական կարողությունները բացահայտելու խնդիրը, որ կարող են տալ գույնի ու գծի ամենատարբեր հնարքները, ու այն գործերը, որ իր պատկերացրած ապագայում պիտի հիմնաքար հանդիսանան արդեն իրական «Արենների» համար:

ՈՒ չնայած, որ Արենը շեշտում է գեղանկարչական խնդիրներ լուծելու իր ձգտումները և ամեն անգամ հրամցնում անկարևոր ու անիմաստ, նշանակություն չունեցող կերպարներ, ժեստեր ու նույնիսկ տեքստեր, իմ խորին համոզմամբ նա միանգամայն մտածող նկարիչ է, ու նույնիսկ նրա «ամենա ոչինչ չնշանակող» գործերում տեսանելի է խորը դիտողականությամբ օժտված նկարիչը:

Առաջին հայացքից ուղղակի գծված կամ պատահական թվացող վրձնահարվածներն ու ժեստերը իրականում մտածված ու պատճառաբանված են ոչ միայն գեղանկարչական խնդիրներ լուծելու տեսանկյունից:

Սոցիալապես ներգրավված կամ դուրս մղված լինելու, մարդուն մի քիչ ավելի մարդկայնացնելու կամ անմարդկային կողմը ցույց տալու, լավի ու վատի, ճշմարիտի ու սխալի սահմանների անկայունության հարցերին նրա թռուցիկ անդրադարձները կրկին շփոթեցնում են դիտողին: Դրանք կոնկրետացված չեն, հաճախ նույնիսկ չգիտակցված, հաճախ էլ գուցե իր կամքին հակառակ: Նա փորձում է հեռանալ օբյեկտիվ իրականությունից, նկարում, ապա հերքում, գրում, ապա ջնջում, գեղանկարչական մանիպուլյացիաների միջոցով՝ ֆիգուրատիվ և ոչ ֆիգուրատիվ խաղերի շնորհիվ ազատորեն փոխակերպում պատկերները, ձգտում հայտնաբերել դրանց իմաստներն ու ներքին այլաբանական կապերը:

Նրա կտավները «բնակեցնում են» գորշ, գարշելի, հաճախ էլ բարի, կամ մինչև ականջները ծիծաղացող, ինչ-որ բան ծաղրող, ինչ-որ բան հայտարարող կամ մերժող արարածներ, որոնք լիարժեք մարդիկ չեն, չունեն դիմագիծ ու անհատական գծեր:

Այս ընթացքում նաև ազատում է կերպարներն ու դեպքերը վավերական պարտադրանքից: Էական չէ թե որտեղ է, էական չէ թե ովքեր են, կամ նույնիսկ ինչու:

Արենին զայրացնում են նման հարցերը, հենց դրանում է, ինչպես ինքն է սիրում կատակել՝ «դիտողի թերությունը»: Նրա ստեղծագործությունները չշտապող, գեղանկարչական զգացողություն ունեցող մարդու համար են, իսկ եթե դիտողը նաև բավականաչափ հումորի զգացում ունի, ապա դա հենց այն «անթերի» դիտողն է, որ պետք է: Նա դժվարահաճ արվեստագետ է, դժվար է համակերպվում ինքն իր գործերի հետ:

Ու եթե որևէ մեկը, կանգնելով նրա գործերի առջև կհայտարարի, թե նման կերպ ստեղծագործողներ էլի կան, ու կտա հայտնի արվեստագետների անուններ, ապա դա միայն կուրախացնի Արենին, քանի որ նրա ձգտումներն այլ են, նրա խնդիրն այլ է, ու իր գործերն էլ, նկարչի նման, իրենց խորքում որքան պարզ են, այնքան էլ հակասական են և նա հստակ գիտակցում է, որ ինքը «դեռ չկա», որ դեռ արվեստի դաշտում «լինելու» խնդիր ունի:  Ու չնայած դրան, նա իր յուրաքանչյուր ստեղծագործության մի մասն է դարձնում իր ստորագրությունը, երբեմն այն իբրև տեքստ օգտագործում կտավի հենց կենտրոնում, հայտարարելով ու հաստատելով իր անհերքելի ներկայությունը:

Եվ այնուամենայնիվ ես հերթով ուղղեցի իմ պատրաստած բոլոր հարցերը, ու Արենի անմիջական և անկեղծ պատասխաններն ինձ օգնեցին ավելի պարզ տեսնել նրա ստեղծագործության ուրվագծերը:

Նախ, ո՞վ է Արեն Շահնազարյանը…

Արեն Շահնազարյանը ես եմ: Ծնվել եմ Երևանում, մայրս, հայրս լոռեցի են, այնպես որ՝ ես էլ եմ լոռեցի: Երկու տարեկանից խզբզել եմ, 4-րդ դասարանից սովորել եմ թիվ 183 գեղարվեստի խորացված ուսուցման դպրոցում՝ Վարպետ Կարեն Մկրտչյանի մոտ, ապա՝ Երևանի Գեղարվեստի ակադեմիայում: Մասնակցել եմ մի շարք “դատարկ” ցուցահանդեսների, “դատարկ”    նկարներով:

Ստեղծագործում ես, և ո՞րն է դրա պատճառը, ներքին պահանջը…

Փոքր ժամանակից է երևի: Դա բնական, ներքին պահանջ է, ուտելու ու խմելու նման, նկարչությունն էլ, երբ շատ ես նկարում, արդեն սովորություն է դառնում, կախվածության մեջ է գցում թմրանյութի նան: Չի լինում չնկարել, ու երևի մի օր արժի կանգ առնել, բայց դեռ հույս կա, որ մի արդյունք կլինի: Կարողանում եմ չնկարել մի որոշ ժամանակ միայն, հենց դա է ներքին պահանջը: Բնական պահանջ է, ներսից է գալիս, ինչ-որ խորը, նպատակաուղղված գաղափարներով, փիլիսոփայական պահանջ չի, պարզապես բնական պահանջ է:

Իսկ ե՞րբ է հասունանում այն պահը, որ կանգնես կտավի առաջ ու սկսես նկարել:

Շատերն ասում են Մուսան է գալիս, բայց որ Մուսային սպասեմ, հնարավոր է չգա, զբաղված լինի, գործեր ունենա (ծիծաղում է…): Հետո էլ ասում են ախորժակն ատամի տակ է: Դրա համար երբեմն չեմ էլ ուզում նկարել, բայց ինձ ստիպելով վերցնում ու նկարում եմ: Երբեմն չի ստացվում, վատ է ստացվում: Բայց առանց դրա չի լինի: Էդ հասունացած պահը, որ պիտի նկարես, ինչ-որ հատուկ պահ չի, մի բան կարող է ստացվի ու դրանից շղթայական ռեակցիայով անընդհատ կստացվի, հնարավոր է, որ ոչ մի շղթայական ռեկցիա էլ չլինի: Մեկ-մեկ լինում է՝ զգում ես, որ այսօր ուզում ես գնալ արվեստանոց ու նկարել, պահ է հասունացել: Բայց դա էլ նորից ինչ-որ ներքին հորմոնների ակտիվության հետ կարող է կապված լինել. պայմանավորված շատ այլ բաներով, որոնք ես Մուսա չեմ համարում:

Ամեն դեպքում այն, ինչ ուղեղում կատարվում է այդ ուղղությամբ, բնական վիճակ է, պիտի կանգնես ու նկարես: Ասում են՝ հոգեվիճակ է, այո, բայց միևնույն է, դա բնականից եկող բան է, ու ամեն պահի կարող է լինել: Դա առայժմ չի կարող կոնկրետ բացատրություն ունենալ: Եթե օրինակ ասում են՝  թե բնության դեմ են կանգնում ու զգում են որ ահա հասունացել է պահը. դե, ուրեմն հենց բնության դեմ կանգնած ժամանակ են ակտիվանում ներքին պահանջները: Այնպես որ, դա շատ բազմազան է… Ինձ մոտ դա որևէ կոնկրետ բանի հետ կապված չէ: Հնարավոր չի որ չուզենամ նկարել, մեկ էլ հանկարծ մի ինչ-որ ստույգ պատճառ լինի ու ուզենամ: Դրա մասին չեմ մտածում… Բեկոնն ասում էր՝ ինձ համար ամեն ինչ առաջին վրձնահարվածից է սկսվում, եթե առաջինը սխալ եղավ, հիմնականում միևնույն է, պիտի ոչնչացնեմ այդ նկարը, ուզում էր, որ իր ամեն մի վրձնահարվածը սպիտակ պատի վրա երևացող սև կետ լինի, աչքի ընկնի միանգամից: Բայց Բեկոնը պրոֆեսիոնալ էր, դրա համար էլ մի շրջան ունեցավ, որից հետո  վերացրեց իր բոլոր գործերն ու ընդամենը մի քանի գործ պահեց, որովհետև հասել էր դրան, ճանապարհ էր անցել: Ես էդ ճանապարհը դեռ չեմ անցել, բայց մի օր հաստատ ոչնչացնելու ենթակա շատ գործեր կունենամ: Պիտի փչացնես, էնքան, մինչև որ մի բան ստացվի:

Այսինքն լինում է, որ գործիդ վերջնական արդյունքը այն չէ, ինչ մտածել էիր, կամ տեխնիկապես հնարավոր չեղավ ստանալ այն ինչ ցանկանում էիր:

Բոլոր գործերն են այդպես: Իմ ուզածի շատ քիչ տոկոսն եմ կարողանում ստանալ: Հաճախ փորձի պակասից է, հաճախ էլ՝ միջոցների:  Դե միջոցների պակասն էլ բերում է փորձի պակասի: Ուզում ես 10×20 մետր մի կտավ փռել գետնին ու նկարել: Ոչ էդքան մեծ հատակ կա, ոչ էլ կտավ, կտավն էլ գնելուց հետո, սկսում եմ համեմատաբար մանր գործեր անել, որ որոշ ժամանակ պարապ չմնամ: Բայց դա ժամանակի հետ կարգավորվող խնդիր է: Իսկ վերջնական արդյունքից պիտի նախ ես գոհ լինեմ, նոր ավարտեմ գործը: Բայց իմ գոհ լինելն էլ կարող է ընդամենը երկու օր տևել: Երկու օր հետո նայում եմ, ու էլ չեմ սիրում էդ նկարը: Արդեն զգում ես, որ բացի այն, որ այն չես արել, ինչ կուզեիր, նաև ընթացքում հասել ես մի մակարդակի, որ ափսոսացել ես ջնջել: Ւնձ համար դա վատ է:

 Իսկ այլ նկարիչներից ազդեցություններ ունեցե˚լ ես:

 Շատերից եմ ունեցել, ու բոլորից էլ ունեմ… Կարելի է ասել, ես չկամ դեռ: Ամբողջը ուրիշ նկարիչներ են: Ոչ մի յուրահատուկ բան չկա: Մի երկու բան կարող է ինձանից խցկվի իմ նկարի մեջ, բայց մնացածն ով էլ նայի, կտեսնի, որ արդեն արված բաներ են, ուղղակի ազդեցություններ են:  Պարզապես մինչև  ես այդ ամենը ինքս իմ մեջ չծամեմ, կուլ չտամ էդ ամեն ինչը, գոնե որոշ չափով չհասկանամ ինչպես է արված, չեմ կարողանա առաջ անցնել: Դա անընդհատ կանհանգստացնի ինձ, որովհետև բաներ կան, որ պետք է վերցնեմ… Չկա նկարիչ, որ չի վերցրել: Բոլորն են վերցնում: Մեկը իբր քիչ, մյուսը շատ, բայց ընդհանուր առմամբ՝ ամեն ինչն էլ վերցնում են:

Եթե որևէ նկարչի զրկենք պատմությունից, ոչինչ ցույց չտանք, նա չի կարողանա նույնատիպ նկարել: Ոչ մի հայտնի նկարիչ էլ չէր կարողանա: Սուտ է, որ ամբողջապես իր ներսից է եկել… իհարկե վերջին հաշվով ներսից է, սակայն այդ ներսը ձևավորվել է արտաքին աշխարհի ազդեցության տակ: Եթե միայն քարանձավային նկարչություն ցույց տան ու նմանատիպ պայմաններում, հենց դա նրա վրա կազդի, ու հնարավոր է նա կկարողանա անել միայն այն, ինչն արվել է իր ծանոթացած շրջանից հետո:  Դա էլ իհարկե հաստատ չես կարող ասել արդեն մեր ժամանակներում, բայց այն, որ յուրաքանչյուր նկարչի գործերում էլ կա էն մնացածից ամեն ինչ, դա անհերքելի է: Դա փիլիսոփայության մեջ էլ կարող է շատ հստակ երևալ: Կան փիլիսոփայական ուղղություններ, որ չի լինի շրջանցել: Կամ դեմ են նրան, կամ կողմ են, բայց չեն կարող շրջանցել: Նկարչությունն էլ նման մի բան է: Եթե տեսար, այլևս չես կարողանում շրջանցել:

Ես շատ ազդեցություններ եմ ունեցել, ինչ տեսել եմ, ազդվել եմ, բայց հիմա, այս շրջանում էքսպրեսիոնիստական ուղղություններից եմ ավելի շատ ազդվում: Դա է ինձ ավելի շատ գրավում: Ու այլ նկարիչների մոտ էլ ինձ նրանց էքսպրեսիվ գիծն է ամենից շատ դուր գալիս: Եվ հատկապես նեոէքսպրեսիոնիստական ուղղությունն ինձ առայժմ շատ հարազատ է:

Փաստորեն գործերիդ այդչափ էքսպրեսիվությունը հենց դրանո˚վ է պայմանավորված… Իսկ դրա համար կա˚ն արդյոք ուրիշ, ներքին ազդակներ:

 Դա մարդուց է, դա բնավորություն է: Եթե չուզենամ այդպես նկարել, հարկադրված չեմ կարողանա: Դրա համար եմ ասում, գաղափարականի հետևից ընկնել ինձ պետք չի, դա էլ է պայմանավորված բնական ազդակներով. մարդ ինչ կյանք է ապրել, գլխի մեջ ինչ հուշեր կան անցյալից, մանկությունից, ու ինչպես է ընկալել այդ հուշերը: Իհարկե այլ կերպել է լինում, բայց կոնկրետ իմ դեպքում այդպես է: Շատ հարաբերական է… Լավն ու վատը, ուժեղն ու թույլը, էքսպրեսիվն ու ավելի փափուկը… Հնարավոր է ես լավ կամ վատ կյանք  եմ ապրել, այսպես եմ ընկալել, այսպես է իմ մեջ արտահայտվել, ես դա չեմ էլ գիտակցում, երբեմն նույնիսկ չեմ էլ հիշում: Երբ ասում են վախենալու է, վատն է, ես չեմ հասկանում… Ինձ համար լավն է,  բարի է: Մեկի համար սևը բացասական գույն է, մյուսի համար շատ լավ գույն է: Վերջիվերջո այն պարզապես գույն է: Այնքան հարաբերական բաներ են: Ամեն մարդու մոտ մի ձևով է արտահայտվում, կախված նրա ապրածից ու ընկալածից: Իր ենթագիտակցական ու գիտակցական աշխարհից կախված, գիտակցված կամ չգիտակցված կերպով ինչ-որ մի ձևով արտահայտվում է, ու պարտադիր չի, որ դա լավ կամ վատ բնույթ կրի իր մեջ: Ասում են Ռոթկոն ծանր մանկություն է ունեցել, դրա համար է նման կերպ նկարել: Ազդեցիկ է, այո, գուցե և դեպրեսիվ: Բեկոնն ասում էր եթե ուզենամ դեպրեսիայի մեջ ընկնել ինչու˚ պիտի Ռոթկո նայեմ: Գետնին մի գազարագույն պաստառ կփռեմ ու կնայեմ վրան:

Ես առայժմ դեպրեսիայի մեջ չեմ ընկնում Ռոթկոյի նկարները նայելիս, ու չեմ էլ կարծում որ ծանր մանկության հետևանք է, և որ բուն խնդիրը դրա մեջ է: Խնդիրը Ռոթկոյի ընկալման մեջ է: Հնարավոր է լավ մանկություն ունենար ու ասեին, թե լավ մանկություն է ունեցել, դրա համար է այդպես նկարել: Հնարավոր է լավ մանկություն ունենար ու իրեն դուր չգար որ լավ մանկություն է ունեցել ու էլի էդպես նկարեր: Ինչու ոչ: Մարդիկ կան, որ տարօրինակաբար դժգոհ են իրենց քաղցր կյանքից ու նախանձում են ուրիշներին, որ ավելի բուռն կյանք են ունեցել: Մարդուց է կախված, սուբյեկտիվ բան է, օբյեկտիվ բան փնտրելն այդտեղ անիմաստ է, քանի որ չկա: Եթե նույնիսկ կա, ապա մենք դա չենք կարող ընկալել, քանի որ տեսողությամբ, լսողությամբ կամ մի այլ կերպով ընկալման պահին ամեն բան միանգամից դառնում է սուբյեկտիվ: Գիտակցական էակը երբեք էլ չի կարող օբյեկտիվի հետ առընչվել այնպես, ինչպես որ այդ օբյեկտիվի ֆորման իրականում է, քանի որ իրականությունը այնպիսին է ինչպիսին որ այն կա, անկախ նրանից թե ինչպես են իրեն ընկալում: Իր համար միևնույն է, թե ով ինչպես իրեն կընկալի, իսկ տարբեր ընկալող օրգաններ կարող են միանգամայն տարբեր ձևերով ընկալել: Մեր կյանքն էլ ամբողջապես մեր ընկալումից է կախված, ու թե ինչքանով է մեր ընկալումը համապատասխանում իրականությանը չենք կարող ասել: Նկարների էքսպրեսիվությունն էլ գալիս է այդ ընկալման ձևերից: Ամեն մարդ մի ձևով է ընկալում այդ եքսպրեսսիայի սանդղակը, ու պարտադիր չի ասել, որ մարդ բացասական է ընկալել, դրա համար է այդպես նկարում, կարող է լավ է ընկալել ու իր նկարածն էլ իր լավ ընկալման արդյունքն է: Ես այդ ուղղությամբ աշխատում եմ չմտածել: Եթե որէ բան վատն է, ապա դա այնքանով է  վատը, որքանով որ այն համարում են այդպիսին: Եթե սկսեն լավը համարել, կդառնա լավը: Եթե հիմա մեր հասարակության մեջ ընդունված է, որ օրինակ, մարդ սպանելը վատ է, ուրեմն դա վատ է: Նույնն էլ նկարչության մեջ է: Մտնում էին Մունկի ցուցահանդես, ասում էին այսպիսի աղբ այսպիսի զզվելի բաներ մենք դեռ չենք տեսել, ինչպես կարելի է նման բան անել: Հիմա հակառակն են ասում, դարձել է հակառակը, բայց դրանից Մունկի նկարները չեն փոխվել, ոչ այն ժամանակ վատն էին, ոչ էլ հիմա լավն են, դրանք նույն Մունկի, անձամբ իմ կարծիքով հիասքանչ նկարներն են:

Գործերիդ վրա հաճախ հանդիպում են տեքստեր, բառեր. ի˚նչ խնդիրներ են լուծում դրանք, գաղափարական թե˚ կոմպոզիցիոն:

 Ընդամենը նկարչության խնդիրներ են: Գաղափարական խնդիրները կարելի է ուղղակի գրել, ոչ թե նկարել: Գրելով ավելի հասու կլինի մարդկանց, ու ավելի արդարացված, քան նկարելով: Գաղափարական  խնդիրներ եթե ունենամ էլ, դա էլի ինչ-որ ներքին ձևով է, որ ուզած թե չուզած  չգիտես ոնց կարող է հաղորդվել նկարին ձեռքի միջոցով: Ինձ համար միևնույն է կհաղորդվի, թե ոչ, ես ինձ դրանից վատ կամ լավ չեմ զգում, բայց հատկապես տեքստն ինձ մոտ իրենից ներկայացնում է գիծ և գույն: Կարելի է տեքստի նման ինչ որ-բան խզբզել, հաճախ այդպես էլ փորձում եմ անել, բայց միևնույն է, դեռ էդ դպրոցից չեմ կարողանում դուրս գալ: Ինձ դպրոցում սովորեցրել են գրել: Երբ ուզում եմ գրել, անկախ ինձնից այդպես էլ ստացվում է: Իսկ առաջին դասարանում գրել սովորելուց երբ ուզում էի գրել, շատ գեղանկարչորեն խզբզում էի: Դա պետք  է ժամանակի ընթացքում վերականգնել: Հնարավոր է, որ պետք էլ չի վերացնել գրելը, կարող է միևնույն ժամանակ մնա և գիծ, և գույն, կարող է անփոխարինելի լինի իր ձևի մեջ, բայց այս պահին առաջնայինը գույնն ու գիծն է: Մարդիկ կան, որ ուզում են կարդալ… Ի˚նչ ես գրել, ի˚նչ է նշանակում: Տեքստեր կան, որ էդ պահին մտածում ու գրում եմ: Օրինակ ինձ շատ է դուր գալիս Ժան Միշել Բասկիայի գրաֆիտիները: Այնպիսի տեքստեր էր գրում, որ թարգմանել անհնար էր: Դադան էր իր մանիֆեստում ցանկանում հանել բառի մեջից այդ իմաստը: Ինձ դուր է գալիս այդ գաղափարը:  Բառը ուժ ունի, ֆորմա ունի, թե հնչողական, թե տարածական, պարզապես մեր մեջ այն ասոցացվում է առարկայի հետ, որովհետև բառը առարկայի համար է ստեղծվել, հասկանալու համար: Նույնն էլ Կանդինսկին գույնի հետ էր ուզում անել: Ազատել գույնը: Որովհետև եթե գույնը առարկայի հետ էին ասոցացնում, ապա Կանդինսկին ուզում էր, որ գույնը զուտ որպես գույն մնա: Տեքստեր օգտագործում էր նաև Պիկասսոն՝ նաև թերթերով: Դա էլ է ինձ դուր գալիս, բայց այդ տեքստի հնարքն ինձ հատկապես դուր եկավ իր «Գեռնիկա» նկարի մեջ, երբ կենտրոնում՝ ձիու մարմնի հատվածում տեքստ չկա, միայն մանր գծիկներ են, բայց երբ հեռվից ես նայում, թվում է շրիֆտ է, մոտենում, ուզում ես կարդալ, բայց տեքստ չկա: Չեմ կարծում թե դա հատուկ է արել, բայց այդ խաբկանքն ինձ շատ դուր եկավ: Իմաստ չկա, տեքստ չկա, բայց ամեն դեպքում գույնի ու գծի խնդիր է լուծել և կարևորը հենց դա է նկարչության մեջ: Սակայն դա էլ այժմ ակտուալ չէ:

Ի՞նչ նոր բան է տալիս Արեն Շահնազարյանը հայ կերպարվեստին, կամ գուցե դեռ կտա…

Արեն Շահնազարյանն այնքանով է լավ բան տալիս հայ կերպարվեստին, որ աշխատում է առայժմ ոչինի չտալ: Հայ կերպարվեստ ասվածը շատերի մոտ սահմանափակվում է Սարյանով ու Մինասով, նմանատիպ գունային դաշտով: Ոմանք Գորկուն են համարում հայ կերպարվեստի մաս: Եթե նկարիչը հայ է, կամ ապրել ու ստեղծագործել է Հայաստանում, ազդվել է Հայաստանից կամ հայ նկարիչներից, ուրեմն հայ կերպարվեստի մա՞սն է: Եթե այո, ապա ես մի տոկոսով հայ կերպարվեստի մաս եմ: Հայ եմ այո, թե ինչքանով հետագայում իմ գործերը կհամարեն հայ կերպարվեստի մաս, ինչքանով չեն համարի, ինձ համար դեռևս բացարձակապես միևնույն է: Ես կցանկանայի իհարկե հետագայում ինչ-որ մեծ բաների մաս կազմել, բայց եթե գա մի պահ, ու հասկանամ, որ անիմաստ էր նկարելը ու ես չպիտի նկարեի, որ ինչ-որ մեծ բանի չեմ հասնի, էդ անձնական մղումն էլ չի լինի արդեն, ու չեմ անի ոչինչ, որովհետև որքան պիտի ես էգոիստ լինեմ, որ իմ անձնական հաճույքի համար և այդքանը հասկանալով հանդերձ միևնույն է մեծամտորեն շարունակեմ նկարել: Գուցե կանեմ, բայց էլ ինձ չեմ համարի ինչ-որ բանի հասած կամ ապագայում հասնող մարդ:

Կամ չեմ նկարի առհասարակ, կամ մի անկյունում կխզբզեմ ու ոչ մեկի ցույց չեմ տա: Բայց ահա հայ կերպարվեստին իմ նկարները ոչինչ չեն տալիս, կամ էլ տալիս են այնքանով, որքանով որ կհամարեն որ տալիս են: Թե ով է համարում կամ չի համարում, ես դա էլ չգիտեմ: Իսկ ինչ վերաբերում է իմ անձնական կարծիքին, ասեմ որ իմ ներկայիս նկարները բացարձակապես ոչ մի նոր բան չունեն տալու ոչ հայ կերպարվեստին, ոչ էլ որևէ մի այլ: Ներկայիս գործերը այնքանով են լավ ու կարևոր, որ ինձ կօգնեն հետագայում ուրիշ բաներ նկարել…Առայժմ մտածում եմ, որ կարող եմ:

Ինձ մոտ նման հոգեբանական պատնեշ կամ ինքնապաշտպանական միտում չկա և ինձ բարձրացնելու համար ուրիշին չեմ վատաբանի: Երբեք չեմ ասի իմը լավն է, ու ոչ մեկ չի հասկանում որ լավն է: Ճիշտ է, շատ մեծ նկարիչներ ասում էին… Գոգենն էլ էր ասում որ ինքը լավ նկարիչ է ու իրեն չեն գնահատում: Գոգոնը ճիշտ էր ասում: Հիմա ում էլ հարցնում ես՝ ինքն ամենալավն է, յուրահատուկ է…: Գուցե իրոք ադպես է ու ես չեմ հասկանում, բայց ինձ չի թվում, որ հատկապես հայ ժամանակակիցների մեջ այդպիսիք շատ են: Ու երիտասարդ սերնդի մեջ ինձ հատկապես դուր է գալիս, որ չեն շարունակում երբ զգում են որ չի ստացվում: Նրանք համակերպվում են դրա հետ: Եթե ես էլ նման բան զգամ, կարող է համակերպվեմ, կարող է չէ: Եթե ինձ հետ հանկարծ նման բան պատահի, երևի ավելի լավ է չիմանամ դրա ամսին, ծանր կտանեմ: Չեմ պատրաստվում սպառված վիճակում նկարել, գովաբանել, կապել մարդկանց վզին… Ու՞մ խաբես… Ինքս ինձ հո չեմ կարող խաբել: Ահա թե ինչու անընդհատ պետք է ինքդ քո դեմ գնաս թե նկարչության մեջ, թե նկարչությունից դուրս: Հատկապես նկարչության մեջ պիտի անընդհատ պայքարես քո դեմ: Դեպի լավը իհարկե: Պիտի չվախենաս չստացվելուց, ջնջելուց, խոստովանելուց…

Երիտասարդ արվեստագետն ի՞նչ խնդիրներ ունի…

 Զուտ արվեստային առումով խնդիրները նույնն են ամենուր, դա մի մեծ համակարգ է: Ես չեմ սիրում երբ տվյալ աշխարհամասի խնդիրները բացարձակապես որոշիչ են դառնում այդ տեղի արվեստային դաշտում: Ժամանակները կանցնեն, խնդիրները նույնպես, իսկ արվեստի գործը մնայուն է, հետևաբար արվեստայինը ժամանակահատվածից կախման մեջ չի: Իսկ նյութական առումով երիտասարդ արվեստագետն ունի նույն խնդիրներն ինչ մյուս սովորական մարդիկ: Մեկի համար բենզինն է թանկ, մյուսի համար ներկը… Չգիտեմ…  Համենայն դեպս այդ նյութական խնդիրները ազդում են ստեղծագործական մղումի վրա: Հնարավոր է նաև հիասթափություններ առաջացնեն, բայց չի կարելի խեղդվել դրանից, չի կարելի հանձնվել, պետք է նկարել: Մյուս կողմից՝ ինչքան վատ պիտի լինի նկարչի վիճակը, որ մի կավիճ չգտնի պատին նկարելու համար: Ասում են՝ Չարենցը բանտում ծխախոտի տուփերի կարտոնն էր օգտագործում գրելու համար: Իհարկե ցանկալի է, որ լինեն բոլոր հնարավորությունները, բայց նյութականի բացակայությունը երբեք չի բացառում ստեղծագործելու հնարավորությունը: Ու եթե մի բան կա մեջդ, չի կարող դուրս չգալ, վաղ թե ուշ պիտի դուրս գա: Ասում են, ու այդպես է որ կա, որ հղի կնոջը չես կարող խանգարել որ ծննդաբերի, երբ ժամանակը գա կծննդաբերի:

Իհարկե, լավ կլիներ երիտասարդ ստեղծագործողների գործերը գնեին, որոշակի կայուն դաշտ լիներ այդ ուղղությամբ: Չեմ ասում թե ուղղակի գումար տան նրան, չնայած շատ ու շատ երկրներում գրեթե հենց այդպես էլ անում են: Բայց մեր երկիրը չունի արվեստագետին ամեն ինչով ապահովելու հնարավորություններ ու մարդն էլ ուղղություն բռնելիս պիտի իմանա թե ինչի է գնում: Եթե հասկանալով է գնում դեպի դա, ուրեմն համարձակ է:

 Սուտ է, երբ ասում են հնարավորություններ չկան հիմա: Այլ երկրներ գնալու ճանապարհներն էլ են բաց, ուղղակի ունակություններ են պետք: Լավ նկարիչներ կան, որ լեզու չեն կարողանում սովորել, կամ ուրիշ աշխատանք չեն կարողանում անել, բայց ամեն դեպքում, եթե մարդ պատրաստ է օր ու գիշեր աշխատել, թեկուզ մի որոշ ժամանակ չնկարելու գնով գումար կուտակել ու լավ ուսում ստանալ, կամ մի լավ արվեստանոց ապահովել իր համար, կարող է, կա մեր երկրում նման հնարավորություններ: Ի վերջո ավելի վատ վիճակում գտնվող երկրներ էլ կան: Մեկը գումար ունի, նկարել չգիտի, մեկն ընդհակառակը, մյուսն էլ՝ նա էլ ունի, նա էլ: Շատերը հանձնվում են, սկսում են անել այն, ինչ վաճառվում է: Կան նկարիչներ որ շատ մեծ պոտենցիալ ունեն, իրենք իրենց դեմ գնալով առաջ են գնում, զարգանում են, անընդհատ շրջաններ են ունենում, հանկարծ հասնում են մի շրջանի, որը սկսվում է վաճառվել, ու վերջ, կանգնում է, սկսում է անընդհատ նույն բանն անել: Միգուցե ցանկացել է ուրիշ բան անել, բայց չի արել: Այդ դեպքում նա հանցագործ է ինքն իր արածի հանդեպ: Ու ընդհակառակը, կան մարդիկ, որ այդ ամեն ինչին դեմ են գնացել ու էլի հաջողությունների են հասել: Պարզապես պիտի կարողանան հաղթահարել այդ վախը:

Կցանկանայի, որ հատկապես նկարչության բնագավառում ընտրեին մեկին, ու աշխատեին նրա հետ: Ժան Միշել Բասկիային փողոցում են գտել: Աղքատ երիտասարդ է եղել, ապրել է օրական մի քանի կտոր պանիր ուտելով: Բայց մեզ մոտ նմանատիպ բիզնեսով զբաղվողները հիմնականում  բավարարվում են այդ ինչ-որ մի շրջանում կանգ առած նկարիչներով, ու հետո հնարավոր է նույնիսկ բողոքեն, թե ինչու իրենց բիզնեսն էլ է կանգ առնում: Մի բանի հասնելու համար ներդրում է հարկավոր: Ամեն ինչ պատրաստ են ուզում: Դրա համար էլ մեր ոչ մի նկարիչ միլիոններով չի վաճառվում, ու համագործակցություններ էլ չկան: Եթե որևէ նկարիչ էլ ունի կապեր, դրանք իր անձնական կապերն են: Արտերկրում ցուցահանդես են անում ու դրանով ավարտվում է ամեն ինչ: Կամ հաճախ եմ լսել՝ այս գործը վաճառվեց, սրանից մի հատ էլ նկարի: Այսպիսի բաներ շատ կան, բայց կնախընտրեի այս մասին չխոսել, բոլորն էլ տեսնում են ու գիտեն ինչ է կատարվում, եթե չեն տեսնում՝ ինձ համար միևնույն է: Ես միայն շնորհակալ եմ, որ այդ ամենն իմ արվեստանոց չի մտնում…

Ներկայիս Հայաստանյան մշակութային անցուդարձին որքանո՞վ ես հետևում ու ի՞նչ դրական կամ բացասական կողմեր ես տեսնում:

Վերջերս ինչ-որ ակտիվություն եմ նկատում: Ինչ-որ տարածք են տրամադրում երիտասարդ արվեստագետներին ստեղծագործելու համար: Դա շատ լավ է, բայց ես վստահ եմ, որ մեր մշակույթի նախարարությունն ավելին կարող է անել: Ի վերջո, շատ ազգեր կան, որ շատ կցանկանային մեր նման մշակույթ ունենալ: Պետք է պարզապես ներդնել: Բանակին հավասար կարևոր բան է մշակույթը: Եթե ազգին ուզում են ոչնչացնել, սկսում են մշակույթից:  Մշակույթը երկրի դեմքն է, պետք է պահպանել այն: Արվեստագետը կարող է ընդհանրապես մշակութային դաշտի հետ չառընչվել իբրև գործունյա մարդ, դա իր ընտրությունն է, բայց պետությունը շատ բան պիտի անի այդ մշակույթի, և այդ մտավորական սերունդը կրթելու համար: Շատ բաներից գոհ եմ, շատ բաներից էլ դժգոհ եմ: Ամեն դեպքում չի կարելի ամբողջապես քաղաքականացնել այս դաշտը, պետք է ուղղակի    նշանակել    մի   քանի   խելացի  մարդկանց այդ բնագավառում, ու ամեն ինչ իր հունով առաջ կընթանա: Պիտի դպրոցից ու  մանկապարտեզից սկսած ամենը գցել հունի մեջ…