Ռեյ Բրեդբըրիի, «Ֆարենհայթ 451». ապագայի տեսլակա՞ն, թե՞ նախազգուշացում

Հեղինակ՝ Ալա Խառատյան

Ռեյ Բրեդբըրիի «Ֆարենհայթ 451»-ը համաշխարհային գրականության ամենահայտնի հակաուտոպիստական վեպերից է, որը հայ ընթերցողին է ներկայացվում «Զանգակ» հրատարակչության նախաձեռնությամբ ու Լուսինե Հարոյանի թարգմանությամբ[1]:

 Հակամշակույթի գերակայությունը  մշակույթի հանդեպ վեպում ներկայացվում  է պետության մի մոդելի ձևով, որտեղ օրենքի ուժ է ստացել գրքահրդեհումը. հրշեջներն այրում են մարդկանց  անձնական գրադարանները,  ոչնչացնում  միլիոնավոր գրքեր ու մարդկության ուղեղից փորձում ջնջել մարդու մշակութային գոյության հիշողությունն ու ընկալումը:

Հակամշակույթը` որպես իրողություն, գոյատևում է մշակույթի հետ համատեղ՝ բացասելով նրա գոյությունը: Քաղաքակրթության հիշողության հնագույն տեքստերում դրանք միշտ համագո են. «Եւ հաւատացեալներից շատերը գալիս խոստովանում էին ու պատմում իրենց արարքները։ Եւ կախարդութեամբ զբաղուողներից շատերը բերում էին իրենց գրքերը եւ բոլորի առաջ այրում» (Գործք. 19, 18-19): Դժվար թե որևէ մեկի հիշողության մեջ դաջված չլինի Ալեքսանդրիայի գրադարանի այրման լեգենդ դարձած պատմությունն ու գրքահրկիզման այլ բազում օրինակներ: Վեպում նկարագրված իրականության հակամշակութային նախադեպը կարող է համարվել ֆաշիստական Գերմանիայում կազմակերպված «Ոչգերմանական ոգու դեմ» միջոցառման (Aktion wider den undeutschen Geist“) ժամանակ 70 քաղաքներում տասնյակ հազարավոր գրքերի հրկիզումը: Չնայած պատմական նախադեպերին` վեպում գրքի այրման ընթացքը մարդկության քաղաքակրթության սկզբնավորումից մինչ այսօր գրքասպանության և դրանով իսկ մարդու ապամարդկայնացման ձևերի մետաֆորն է:

Վեպի գլխավոր հերոսը՝ Մոնթագը, հրկիզողներից մեկն է, և նրա միջոցով է հեղինակն  արտահայտում գրքաոչնչացման ողջ սարսափը: Մոնթագը տարիներ շարունակ զբաղվում է գիրք հրդեհելով:  Իր գործընկեր հրշեջների հետ ոչնչացնելով դարերով փոխանցված գրավոր ժառանգությունը` հավատացած է, որ գրքերը մարդկության համար անպիտան ու ավելորդ են: Հերոսն ապրում է մի հակաուտոպիական ժամանակում, որի մեջ մարդու համար դադարում են արժեք լինել այն ամենը, ինչը դարեր շարունակ եղել է մարդու հայտանիշ. «…. իսկ ինձ ընտրության հնարավորություն տրվա՞ծ էր: Պապս ու հայրս հրկիզողներ են եղել: Երազիս մեջ անգամ վազում էի նրանց հետևից» (էջ 66),— ասում է Մոնթագը: Բրեդբըրին իր հերոսին ներկայացնում է որպես ապագայի մարդ,  ում արարքները, սակայն, ցույց են տալիս, որ նա դեռևս կապված է մնում նաև անցյալին՝  մարդկության գրքաստեղծման պատմական ժամանակներին: Եվ անծանոթ աղջկա հետ  պատահական հանդիպումը արթնացնում է մոռացված զգացմունքներ և հարցեր հարուցում:

  Աղջկա՝ Քլարիսի հետ զրույցից տեսանելի է դառնում, որ վեպում գործ ունենք ժամանակային երկու հարթության հետ: Առաջինը՝ հեղինակի կանխազգացած ժամանակն է, որի մեջ ապրում է հերոսը, հակաուտոպիան: Այդ ժամանակը ապամշակութային ժամանակն է, ավտոմատացումը: Գլխավոր և վճարվող մասնագիտությունը, որ հաստատված է նաև օրենքով, գիրք այրելն է: Երբ հերթական գրքահրդեհման արարողությունից հետո հերոսը, տուն վերադառնալով, պատմում է կնոջը, որ իրենք այրել են մի կնոջ՝ իր հազար գրքերի հետ միասին, և ինչն էլ նրա մեջ տարօրինակ ապրումներ է արթնացրել՝ մարդկային խիղճ, սեփական արարքի գիտակցում, և նա ուզում է աշխատանքը թողնել, կինը հիշեցնում է, որ դա իրենց համար կործանարար կլինի.  «Նա է քեզ այսպիսին դարձրել, և շուտով մենք դրսում կհայտնվենք, առանց տանիքի, առանց աշխատանքի, ոչինչ չենք ունենա»(էջ 65): Գրքահրդեհումը կանխագուշակված ժամանակների կացութաձևն է: Վեպում միմյանց հետևից հերքվում են այն բոլոր գործառույթները, որոնցով գիրքը արժևորվել է իր ստեղծման ժամանակներից ի վեր.  այն արդեն արժեզուրկ է. «Կյանքն ակնթարթ է,  աշխատանքն է, որ կարևորվում է ամենից շատ, հետո միայն՝ զվարճանք. աշխատանքից հետո մնացած ամեն բան զվարճանք է: Էլ ինչո՞ւ որևէ բան սովորել՝ կոճակը սեղմելուց, անջատիչի բռնակը քաշելուց, մանեկն ու հեղյուսը ձգել–հարմարեցնելուց բացի» (էջ 71): Բրեդբըրին կանխատեսում է տեխնիկայի դարում մարդու զոմբիացված լինելը. տան պատերը երեք կողմից հեռուստաէկրաններ են, դեռ չորրորդի կարիքն էլ ունեն, և դրանք փոխարինում են մարդկանց: Հերոսուհին դրանց անվանում է ազգականներ, որոնց միացնում են, երբ ուզում են տանը մարդ լինի, անջատում են, երբ ուզում են մենակ լինել. դրանք փոխարինում են մարդկանց, և մարդը մարդու կարիքն այլևս չունի, մարդուն օտար են դարձել ամենապարզ մարդկային բաները, անգամ զգայարանները այլևս չեն աշխատում, երբ կարևորն էլ արդեն կարևոր չէ: Հերոսները ժամանակ չունեն ուրիշի համար, իսկ ամեն մի այլ ես, որ սեփական ես-ը չէ, ուրիշ է, օտար:

Մյուս ժամանակային հարթությունը մշակույթի գերակայության կամ մի այլ հասարակարգի ժամանակն է, պատմական «վաղ» անցյալը, երբ մարդը ստեղծարար էակ էր: Վեպում այդ հուշի կրողը Քլարիսն է, որը Բրեդբըրիի ստեղծած հակաուտոպիայում հակահերոս է: Այդ ժամանակի մասին հերոսները զրուցում են որպես առասպելականացված ժամանակի, կարծես նախաժամանակի մասին. «Իմ հասակակիցներն ինձ վախ են ներշնչում: Նրանք սպանում են միմյանց: Նախկինում է՞լ է այդպես եղել: Մորեղբայրս ասում է, որ ոչ: …. Նրան իր պապն է այդպես ասել: Սակայն դա շատ վաղուց է եղել, երբ ամեն բան բոլորովին այլ էր, քան հիմա: Հորեղբայրս ասում է՝ նրանք կարևորել են պատասխանատվությունը» (էջ 40): Քլարիսը այդ ժամանակի սիմվոլացումն է. անում է բաներ, որ իր ժամանակակիցները չեն անում և հեղինակի կողմից  երևակայված այդ աշխարհում հենց ինքն է երևակայական, իսկ նրա գոյությունը՝ տարօրինակ: Քլարիսն անցյալի ժամանակն է, որ պահպանվում է մարդկանց ենթագիտակցության մեջ և մղվելով գիտակցություն` տարակուսանք առաջացնում: Մոնթագը նրա հետ զրույցից հետո վերափոխվում է, սկսում է մտածել գրքի արժեքի մասին. «Գրքերում ինչ–որ բան կա, ուրեմն` մեզ համար աներևակայելի մի բան, որը կարող էր կնոջը ստիպել ողջակիզվել դրանց հետ. գրքերում, անշուշտ, ինչ–որ բան կա: Հենց այնպես նա չէր մնա հրկիզվող տան մեջ» (էջ 65):

Վեպի մեջ հեղինակի՝ ապագայի հանդեպ ունեցած վախերից կամ ապագայի կանխասացումներից մեկն էլ այն է, որ գրքի վերացումը հանգեցնում է մարդու ապամարդացման՝ խոսքի կորստյան: Սա վեպի տարբեր հարթություններում շեշտվում է հեղինակի կողմից. դա ամենասարսափելի բանն է, որ նա տեսնում է ապագայում: Վիպակի հերոսն ու հերոսուհին միմյանց հետ չեն շփվում, նրանք տանից դուրս էլ մարդկանց հետ չեն շփվում, ազգականների դերը հեռուստացույց-պատերն են կատարում (նրանց աշխարհի հետ կապում է միայն չորրորդ պատը, որը ևս շուտով կդառնա հեռուստացույց), դպրոցում երեխաները միմյանց հետ չեն հաղորդակցվում, խոսքը որպես այդպիսին զրկվում է իր հաղորդակցական գործառույթից: Ամենաճշմարիտ իրականությունը կենդանի մարդուն փոխարինած հեռուստացույցի էկրանն է, որ լցնում է մարդու մեջ իր նմանի պահանջը: Հերոսներից մեկը՝ Ֆաբերը, ապամարդկայնացած այս իրականությունը ավելի խոր շերտերով է ընկալում, մարդու արժեզրկումը հանգեցրել է նաև ապակրոնացման. «Քրիստոսը  «ընտանիքի» անդամներից մեկն է դարձել: Հաճախ ինձ հարց եմ տալիս՝ արդյոք Աստված ճանաչում  է իր  սեփական Որդուն հիմա, երբ կա՛մ զգեստավորում ենք նրան արտասովոր հանդերձանքով, կա՛մ մերկացնում: Նա մի սովորական անանուխի սառնաշաքար է այժմ, դյուրամարս անուշեղեն, եթե, իհարկե, քողարկված կերպով չի գովազդում  ինչ–որ ապրանքանիշեր, որոնք, ինչպես հավատացրել են Աստծու երկրպագուներին, ծայրահեղ անհրաժեշտ են նրանց» (էջ 102): Հավատի կորուստը արժեզրկման է տանում.  երբ չես հավատում Քրիստոսին, նա ծամոն է, նույն կերպ, երբ չես հավատում գրքին, այն ոչինչ է, մոխրի վերածված մոխրաթիթեռ:

Բրեդբըրիի վեպն ավարտվում է մարդկության՝ դեպի իր բանական տեսակը հավերժական վերադարձով: Գրքի մի այլ կերպարի՝  Ֆաբերի շնորհիվ, որը Քլարիսի նման գրքահրդեհման ժամանակներում հակահերոս է, գիրքը վերարժևորվում է արհեստավարժ հրկիզողի աչքերում: Խորհրդանշական է Բրեդբըրիի՝ իր իսկ կանխազգացած հակաուտոպիայի վախճանաբանության համոզմունքը. մարդը վերագտնում է իր նմանի հետ խոսելու ու հիշելու ունակությունը՝ հակաուտոպիան քանդվում է մարդու մտքի գործառականության վերականգնմամբ: Մտքի վերագործարկումով հիշողությունը սկսում է գրի առնվել և հակամարդը վերակերպափոխվում է մարդու:

Մոնթագը ևս դառնում է իր ժամանակների հակահերոսը՝ մարդկության հիշողության մեջ պահպանված մասունքներից վերականգնելով կորած մշակույթը:  Մարդկանց այն խումբը, որի յուրաքանչյուր անդամ իր հիշողության մեջ գոնե մի գիրք է պահպանել, դառնում է գրքի ասացողը՝ դարերին փոխանցելու ու այն փրկելու համար: Եվ գրքի աստվածաշնչյան լուծումը՝ Հովհաննեսի «Հայտնության» հղումով ավարտելը, ավանդում է, որ դեռ սպասվում է գրքի հայտնությունն ու մարդու հավերժական վերադարձը իր սկզբին՝ ստեղծարար ու խոսքային-բանական կերպարին:

Ռեյ Բրեդբըրի, Ֆարենհայթ 451 , թարգմ.` Լ. Հարոյանի, «Զանգակ» հրատ., Երևան, 2016:

---

Հեղինակ՝ Ալա Խառատյան