Հայկական Լեռնաշխարհի վերջին մայրաքաղաք Երևանում դեռևս շնչում են նրանից առաջ գոյատևած մի շարք պատմամշակութային հուշարձաններ: Երևանի ներկայիս տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձություները շատ կարևոր են հայ մշակույթի պատմության բաց էջերը լրացնելու համար: Այստեղ մենք կարող ենք ականատես լինել ժամանակի ստեղծած և ժամանակով գոյատևած տարբեր մշակույթների՝ սկսած վաղ ժամանակաշրջանից մինչև մեր օրերը:
1.Շենգավիթ: Շենգավիթ բնակատեղին գտնվում է Երևանի հարավ-արևմտյան մասում՝ Հրազդան գետի ձախ բարձրադիր ափին (Երևանյան լճի հարևանությամբ), Կուր-արաքսյան մշակույթի՝ վաղ բրոնզեդարյան զարգացած փուլի առավել լավ ուսումնասիրված հուշարձաններից է: [1] Շենգավիթի բնակատեղին տալիս է վաղ բրոնզեդարյան մշակույթի առավել ամբողջական պատկերը: Ուշագրավ են ինչպես քաղաքացիական՝ մասնավորապես բնակելի շենքերը, այնպես էլ պաշտպանական, տնտեսական և պաշտամունքային նշանակության կառույցները: Հետաքրքիր են շենգավթյան մշակույթին բնորոշ շարժական օջախները, որոնք սովորաբար դրվել են տների կենտրոնական մասում: Օջախն ունեցել է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ծիսական գործառույթ և հանդիսացել է ընտանիքի հաջողության խորհրդանիշը: Հուշարձան այցելելուց հետո խորհուրդ կտամ այցելել նաև Հայաստանի Պատմության թանգարան և տեսնել գտածոները:
2.Ուրարտական Դամբարան Երևանում. Վերջերս բացվեց Երևան Մոլը, որտեղ ճարտարապետական դետալների մեջ կարելի է հանդիպել ուրարտական սեպագրեր՝ իբրև ներքին հարդարման տարր: Բանն այն է, որ Երևան Մոլի տարածքում է գտվնում Ուրատական մի դամբարան, որը թվագրվում է մ.թ.ա. 8-րդ դարով: Դամբարանը հայտնաբերվել է 1984 թ.-ին Արշակունյաց պողտայի վրա շինարարական աշխատանքների ժամանակ: Դամբարանը բիայնական է և կառուցված է եղել դամբարանադաշտի տարածքում: Այստեղ հայտնաբերվեցին նաև վաղ ու միջին բրոնզեդարյան ժամանակաշրջանով թվագրվող դամբարաններ: Դամբարանում գտնվեցին թասեր, ճրագ, օձագլուխ ապարանջաններ,դանակներ, գոտիներ, բրոնզե գամեր, գեղեցիկ հարդարված խեցեղեն և այլն: Վերջերս վերակազմությունից հետո տեղի ունեցավ դամբարանի բացումը: Եթե լինեք Երևան մոլում, հիշեք և անպայմանորեն այցելեք դամբարան՝ միակ վայրը, որտեղ չէս մոլորվում:
3.Թեյշեբաինի կամ Կամիր բլուր ուրարտերեն URU D te-i-še-ba-i-ni ուրարտական քաղաք, որը գտնվում է Հրազդան գետի ձախ ափին: Քաղաքը կառուցվել է Վանի թագավորության վերջին հզոր թագավոր Ռուսա Բ-ի (մ.թ.ա. 685-645) կողմից՝ մ.թ.ա. VII դարում: Էրեբունիից ոչ հեռու կառուցված Թեյշեբաինի բերդաքաղաքը կրում է ուրարտական ռազմի և ամպրոպի աստված Թեյշեբայի անունը:[3] Կարմիր Բլուրի պեղումները մեկնարկել են 1936թ. Բորիս Պիատրովսկու գլխավորությամբ: Առաջին օրը նրանք մոտենում են բլուրներին, սակայն ոչինչ այդտեղ դեռ չէր երևում, իսկ հաջորդ օրը հորդառատ անձրև է տեղում և նշմարվում են Կարմիր Բլուրի պարսիպները:
Կարմիր բլուրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են մեծ քանակությամբ հնագիտական արտեֆակտներ, ինչպես նաև գարու, ցորենի, կորեկի, սիսեռի մնացորդներ, խաղողի կորիզներ: Կամիր բլուրում պահպանվել են աղյուսաշեն պատերի մնացորդները, հղկված բազալտե քարեր և սեպագիր արձանագրություններ:
Երկար դադարից հետո 2013 թ.-ին վերսկսեցին երբեմնի ուրարտական քաղաքի պեղումները և շարունակվում են մինչ օրս: Մայրամուտին այստեղ տեսարանն աննկարագրելի է, բլուրները ամբողջությամբ պատվում են ոսկեգույնով։ Զարմանալի չէ, թե ինչու է բլուրը ստացել Կարմիր անվանումը:
4.Ծիծեռնակաբերդ: Չկա մի հայ, որ այցելած չլինի Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը: Սակայն քչերը գիտեն, որ Ծիծեռնակաբերդի տարածքում դեռևս շնչում է հին ամրոցը: Ըստ ավանդության՝ այստեղ եղել է հայոց սիրո աստվածուհի Աստղիկի տաճարը, որի երկրորդ հարկում ապրող ծիծեռնակները, որպես սուրհանդակներ, լուրեր էին տանում Աստղիկի սիրեցյալին՝ Վահագն աստծուն և ահա այստեղից էլ առաջաացել է Ծիծեռնակաբերդ անվանումը: Ծիծեռնակաբերդի բլուրը ունի հզոր պարիսպներ և թվագրվում է վաղ երկաթի դարաշրջանով՝ մ.թ.ա. X դար:
Բլուրի գագաթից գեղեցիկ տեսարան է բացվում դեպի Երևանի չորս կողմերը:
5.Դալմայի Բաղեր, Երևանի Բերդ: Երեանի բերդը գտնվում է Հրազդան գետի ձախ ափին:Վաղ միջնադարյան բերդը հավանաբար գնտվել է Կոնդ թաղամասում, այնուհետև ընդարձակվելով զբաղեցրել ներկայիս Երևանի «Արարատ» գինու գործարանի տարածքը: Բերդն ունեցել է գաղնտուղի, որը դուրս է եկել դեպի Դալմայի այգիներ, այնուհետև դեպի Հրազդան գետը՝ պաշարման ժամանակ գետից ջուր վերցնելու նպատակով: Քանդվել է 1930-ակա թթ. Երանի վերակառուցման ժամանակաշրջանում:
17-րդ դարում՝ Հայաստանի բաժանումից հետո, նրա արևելյան հատվածը անցնում է Սեֆյան Պարսկաստանին: Երևանի բերդի տարածքում էր գնտվում պարսից խանի պալատը: Այն գտնվում է Հրազդանի կիրճի հարևանությամբ: Պալատից գեղեցիկ տեսարան է բացվել դեպի Հրազդան գետը, խանի այգիներն ու Արարատ լեռը: Պալատի դիմաց տարածվող այգիներում աճեցրել են միայն հայկական «Ոսկեհատ» խաղողի տեսակը, որից պատրաստվել է որակյալ գինի: Այդ պատճառով հաճախ պարսիկները հայերից խարջի (հարկ) դիմաց պահանջել են խաղողի այդ տեսակը: Պատահական չէ նաև խաղողի տեսակին տրված «խարջի» անվանումը։[4]
Բոլորիս հայտնի Դալմայի բաղերը իրենց մեջ դեռևս պահում են մի շարք գաղտնիքներ: Դժվար է պատկերացնել, որ Երևանում կան այնպիսի վայրեր, որոնք կարծես կապ չունեն Երևանի հետ:
Դալմայի բաղերի տարածքով է անցնում ուրատական արքա Ռուսա Բ-ի ջրանցքը, որը գործում է մինչև այսօր: Այս հսկայական տարածքներում դեռևս վաղ ժամանակից մշակվում էր խաղողագործությունը: Հետագայում ևս մինչև ուշ միջնադար այստեղ բարենպաստ պայմաններ էին հողի մշակման և խաղողագործության համար: Այսօր այստեղ պահպանվել են մոտ 5 կանգուն միջնադարյան հնձաններ, որոնք թերևս ուսումասիրման փուլում են գնտվում: Հնձանների հարևանությամբ փռված են թմբային այգիները, որտեղ և մշակվում էր խաղողը: Այսօր այս մեթոդը չի կիրառվում խաղողագործության մեջ: Կարծում եմ բոլորը կցանկանայն համտեսել Դալմայի այգիների խաղողից ստացված գինին:
6.Կարմիր Բերդ. Կարմիր Բերդը հայտնի է նաև Կիզիլ կալա, Թազաքենդ, Գայախարաբա անվանումներով: Տեղանքը Կարմիր Բերդ է անվանվել տեղի բնակիչների կողմից: Հնավայրը բաղկացած է ամրոցից և դամբարանադաշտից: Դամբարանադաշտում պեղվել է միջին բրոնզի, ուշ բրոնզի և երկաթի դարաշրջանի 197 դամբարան: Հրվանդանի վրա գնտվող ամրոցից պահպանվել են մոտ երկու մետր բարձրությամբ բազալտից պատերը: Այստեղ կատարված պեղումները թույլ են տալիս եզրակացնելու, որ ամրոցը Ք.ա. II հազարամյակի կեսերից սկսած գոյատևել է մինչև Ք.ա. VII դար և կրկին վերաբնակեցվել է վաղ միջնադարում: [5]
7.Երևանի Կարմիր Կամուրջ Կամուրջը գնտվում է Հրազդանի կիրճում ՝ ներկայիս գինու կոմբինատի մոտակայքում: Կոչվում է «կարմիր», քանի որ այն կառուցված է կարմիր տուֆից: Նրա եկարությունը կազմում է 80մ, իսկ բարձրությունը 11մ: Կառուցվել է 1676 թվականի Երևանի երկրաշարժից քանդված կամրջի տեղում: Կամուրջը կապել է Երևանի բերդը Արարատյան դաշտի հետ և գնտվել է Դալմայի այգիներից ոչ հեռու: ժամանակին կամրջի վրայով անցնում էին գրաստներ, սայլեր, հետիոտներ ու հեծյալներ: Կամուրջն ունի կամարավոր բացվածք, որոնցից երկու կենտրոնականները մեծ են, և դրանց միջով հոսում է գետը, իսկ 2-ը փոքր են՝ համեմատաբար բարձրադիր:[6]
Երևանում կան նաև մի շարք ուրիշ պատմամշակութային հուշարձաններ որոնց մասին քչերը գիտեն, սակայն, դրանց մեծամասնությունը ցավոք չի պահպանվել:
- http://arvestagir.am/am/shengavith-bnakateghii-hnaguyn-mshakuytheh/
- Ս. Ա. Եսայան, Լ. Ն. Բիյագով, Ս. Գ. Հմայակյան, Ա. Գ. Կանեցյան –Երևանի Բիայնական Դամբարանը
- https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%BC%D0%B8%D1%80-%D0%91%D0%BB%D1%83%D1%80
- https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B5%D6%80%D6%87%D5%A1%D5%B6%D5%AB_%D5%A2%D5%A5%D6%80%D5%A4
- http://iae.am/hy/karmir-berd#/0
- http://web.archive.org/web/20120603233732/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/berder.pdf
![[:am]Հայկ Գյուլամիրյան[:ru]Гайк Гюламирян[:en]Hayk Gyulamiryan](http://arvestagir.am/wp-content/uploads/2015/06/HaykGyulamir300x300-100x100.jpg){kind=avatar}
Թողնել մեկնաբանություն