Ալեքսանդր Թամանյանն ու հնությունների պահպանությունը (մաս առաջին)

«Մեր պատմական հայրենիքում ամենուրեք սփռված հնապատմական հուշարձանները, որ հայ ցեղի ու մտքի արտադրությունն են, նրա բազմադարյան կուլտուրական կյանքի ապացույցները՝ հանդիսանում են հայ ժողովրդի գերագույն հարստությունը և նորանոր ստեղծագործությանց անսպառ աղբյուրը նրա բոլոր սերունդների համար։

         Ուստի հանուն գիտության և առհասարակ մեր երկրի կուլտուրական առաջխաղացման՝ համարելով մեր երկրի հնությունների պահպանությունը Հայաստանի պետական իշխանության գլխավոր պարտականություններից մեկը՝ այսու դիմում ենք Ձեզ, պարոն նախարար, և խնդրում միջնորդել նախարարների խորհրդի առաջ կազմակերպելու վերոհիշյալ նպատակի համար հատուկ մարմին՝ «Հնությունների պետական պահպանության կոմիտե» և նրան վերապահել ամենայն իրավասություն հնությունների պահպանության և պաշտպանության վերաբերյալ։

     

Սույն կոմիտեն հանդիսանալով իբրև զարգացումն հանրային կրթության և արվեստի նախարարության «հնությունների պահպանության բաժնի» լինելու է գիտության և գեղարվեստի ականավոր ներկայացուցիչներից, որի առաջին կազմը կնշանակվի կառավարությունից։

        Ընդսմին ներկայացնում ենք Ձեր ուշադրությանը մեր կազմած օրինագիծը և կոմիտեի կազմի ու պարտականության ցանկն ու նախահաշիվը»։

        Գարեգին Եպիսկոպոս Հովսեփյան, Ալեքսանդր Թամանյան, Աշխարհբեկ Քալանթար. նրանք էին 1920 թ. հունիսի 19-ի ՀՀ Հանրային Կրթության և Արվեստի նախարարին ուղղված, հնությունների պահպանության պատմության համար բեկումնային այս փաստաթղթի հեղինակները։ Իհարկե, նվիրյալների այս շարքը դեռ պետք է ընդլայնվեր այնպիսի տիտաններով, ինչպիսիք էին՝ Թորոս Թորամանյանը, Հովսեփ Օրբելին, Մարտիրոս Սարյանը, Նիկողայոս Մառը, ովքեր գիտակցում էին «հայ ցեղի ու մտքի արտադրության» պահպանության անհրաժեշտությունը։

Բազմաթիվ քաղաքական խնդիրներին ու ճգնաժամի ծանր պայմաններին համընթաց, 1920 թ. հուշարձանների պահպանությունը դրվում է գիտական հիմքերի վրա։ Նպատակն արդար էր, բայց ուղին ամենևին էլ դյուրին չէր լինելու։ Հայաստանի առաջին Հանրապետության կործանումը ստիպում է դադարեցնել հնությունների պահպանության բաժնի գործունեությունը, իսկ բաժնի վարիչ Ալեքսանդր Թամանյանին՝ տեղափոխվել Թավրիզ։

  Հատկանշական է այն փաստը, որ Թամանյանի սերն ու հետաքրքրությունը հայկական ճարտարապետության հանդեպ ունեին ավելի խորը արմատներ։ Ըստ Մագդալինա Թամանյանի (Ալ. Թամանյանի քույրը) հուշերի՝ մի անգամ, Սանկտ-Պետերբուրգում, դեռևս ուսանողական տարիներին, Թամանյանը, թերթելով Հայաստանի հուշարձաններին նվիրված ալբոմը, ասաց. «Ա՛յ կտեսնեք, ես կապրեմ Հայաստանում և կկառուցեմ այնտեղ»։ Անհրաժեշտ է նշել, որ տվյալ ժամանակաշրջանում նա դեռևս չէր եղել Հայաստանում։ Ռուսաստանում մասնագիտական փառքի արժանացած 41-ամյա վարպետն առաջին անգամ ոտք դրեց Հայաստան առաջին հանրապետության օրոք՝ 1919 թ. հուլիսին։ Եկավ առանց հրավերի, ճիշտ ժամանակին։ Տեղի ունեցավ այն ալբոմի հերոսների և Ալեքսանդրի երկար սպասված հանդիպումը։ Շատ չանցած նա էր դառնալու խնամակալն այն հուշարձանների, որոնք «հայ ցեղի ու մտքի արտադրությունն էին» և իր «նոր ստեղծագործությանց անսպառ աղբյուրը»։

Բայց մինչ այդ Թամանյանն արդեն ունեցել էր որոշակի առնչություն հայկական ճարտարապետության հետ։ 1908 թ., երբ նա դեռ Սանկտ-Պետերբուրգում էր, հայագետ, արևելագետ, լեզվաբան, հայ մշակույթին ու պատմությանն անգնահատելի ծառայություն մատուցած Ն. Մառը Թամանյանին է հանձնարարում Անիում կառուցվելիք թանգարանի նախագիծը։ Վերջինիս էսքիզային փնտրտուքները երիտասարդ ճարտարապետին կապում են հայկական ճարտարապետության հետ։ Սրա վառ ապացույցն է հանդիսանում 1913 թ. իշխանուհի Ելիզավետա Ֆեոդորովնայի պատվերով Հռոմում կառուցվելիք ռուսական ուղղափառ եկեղեցու նախագծի տարբերակներից մեկը, որն իր թմբուկի ծավալով և հովհարաձև վեղարով, անշուշտ, առաջին հայացքից հայկական առաքելական եկեղեցի է հիշեցնում։ Այս նախագծից 6 տարի անց՝ 1919 թ., վերջապես ստեղծվել էր հնարավորություն ուսումնասիրելու և բնօրրանում հաղորդակցվելու ազգային ճարտարապետության հետ։ Բայց այս ամենը պետք է ընդմիջվեր երկամյա Թավրիզյան շրջանով։

  Թավրիզում հաստատվելուց և աշխատանքի անցնելուց որոշ ժամանակ անց սկսվում են խորհրդայնացված Հայաստանի իշխանությունների և մտավորական ընկերների հորդորները Թամանյանին հայրենիք վերադարձնելու կապակցությամբ։ Սրանց հետևում է 1922 թ. փետրվարի 12-ի հայրենիք վերադառնալու մասին Ալ. Թամանյանի պատասխան նամակն ուղղված Ս. Լուկաշինին։ Այսպիսով, սկսվում է միանգամայն նոր շրջան թե՛ ճարտարապետի կյանքի ու գործունեության, թե՛ հնությունների պահպանության համար։[1]

Շարունակելի…

1. Պետրոսյան Դ., «Ալեքսանդր Թամանյանն ու հնությունների պահպանությունը», «Էջմիածին» կրոնագիտական-հայագիտական հանդես, Բ, Էջմիածին 2015 թ., էջ 77-83

---

Տես՝

ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ: Ալեքսանդր Թամանյանն ու հնությունների պահպանությունը (մաս երկրորդ)