Խաչի տոները և դրանց հետ կապված պատկերները

Խաչը, որպես քրիստոնեական հավատի խորհրդանիշ, կարևոր տեղ է զբաղեցնում Հայաստանի միջնադարյան արվեստում: Ի տարբերություն մյուս առաքելահիմք եկեղեցիների՝ մեր  եկեղեցում Սուրբ Խաչին վերաբերվող տոներն ամենաշատն են:  Դրանք են՝

---

1. Գյուտ խաչի-Խաչգյուտ
2. Խաչի երևման տոն
3. Խաչվերաց
4. Վարագա սուրբ խաչի տոն

Գյուտ խաչի տոն  –  Քրիստոսի համբարձումից հետո  նրա խաչափայտը գտնվում էր Գողգոթայում՝ լքված ու մոռացված: Սակայն շուտով  Երուսաղեմի եպիսկոպոս Հակոբ Տեառնեղբայրն  իր խնամքի տակ է վերցնում խաչափայտն ու դրանով բազում հրաշագործություններ կատարում: Բայց շուտով անհավատ հրեաները խաչափայտը թաքցնում են: 1-ին դարում  Հռոմի կայսր Կլավդիոսի կինը՝ Պատրոնիկե թագուհին գալիս է Երուսաղեմ, հանդիպոմ Հակոբոս Տեառնեղբորը, տեղեկանում, որ հրեաները թաքցրել են խաչը.  սակայն վերջիններս թագուհու պահանջով  ցույց են  տալիս խաչափայտի տեղը: Գտնվում են երեք խաչափայտ, որոնցից Քրիստոսինը ճանաչվում է նրանով, որ այն հարություն է պարգևում  Պատրոնիկեի մահացած դստերը:  Սա կարելի է համարել խաչի մասնակի գյուտ: Թագուհին վերադառնում է Հռոմ՝ իր հետ տանելով խաչափայտից մի մասունք:  Դրանից հետո, հրեաները սպանելով Հակոբոսին, կրկին խլում են խաչափայտը ու թաքցնում:  Խաչի  գտնվելու   վայրը մնում  է  անհայտ՝   մինչ  խաչի բուն գյուտը, որը տեղի է ունեցել  4-րդ դարում՝ Հեղինե կայսրուհու կողմից:   327 թվ-ին, Կոստանդին կայսեր մայրը՝ Հեղինեն, Քրիստոսի խաչը գտնելու նպատակով այցելում է Երուսաղեմ:  Այստեղ նա մեծ դժվարությունների է հանդիպում, քանի որ հրեաները, որոնք թշնամացած էին քրիստոնյաների դեմ, թաքցրել  էին հրաշագործ Խաչափայտը: Տիրոջ խաչի տեղը գիտեր միայն  Հուդա անունով մի հրեա, ով սկզբում հրաժարվում է օգնություն ցույց  տալուց,  սակայն 6 օրյա բանտարկությունից հետո համաձայնում է  օգնել  կայսրուհուն` գտնելու Գողգոթայի՝ Հիսուսի խաչվելու վայրը, որն այդ ժամանակ դարձել էր մոռացված վայր ու գործածվում էր որպես աղբատեղի:  Այդ վայրում սկսվում են պեղումներ իրականացվել, որոնց արդյունքում գտնում են երեք խաչափայտ՝ Քրիստոսինը և երկու ավազակներինը:  Սակայն Քրիստոսի Խաչի պատկանելությունը ոչնչով չէր  փաստվում:  Այդ ժամանակ թագուհու պահանջով մի մեռած պատանու բերում ու դնում են երեք խաչերից յուրաքանչյուրի վրա: Երրորդ խաչի վրա դնելուց հետո պատանին վերակենդանանում է  և այդպես ճանաչվում է տերունական խաչը: Խաչափայտի գյուտից հետո  Հեղինե կայսրուհին Գողգոթայում Ս. Հարություն անունով տաճար կառուցեց, որտեղ և բարձրացրեց Քրիստոսի խաչը՝ ի ցույց ժողովրդի: Հուդան էլ քրիստոնեություն ընդունելով դարձավ Երուսաղեմի Կյուրեղ եպիսկոպոս:

      Հայկական եկեղեցին Գյուտ խաչի տոնը նշում է  հոկտեմբերի 23-29 ընկած կիրակի օրը:

      Գյուտ խաչի տոնի հետ կապված կան պատկերներ: Նկարիչներն անդրադարձել են  այն բոլոր անցքերին, իրադարձություններին, որոնք կապված են Խաչի գյուտի հետ՝ սկսած Հեղինեի երազից: Վերածննդի նկարիչ Պաոլո Վերոնեզեն  ունի  Վատիկանում պահվող մի աշխատանք, որը կոչվում է Հեղինեի երազը. երազ,  որը  Հեղինեն տեսել է մինչ Երուսաղեմ ճանապարհորդելը: Հանդիպում է նաև այն տեսարանը, երբ ապագայի Կյուրեղ եպիսկոպոսին՝ Հուդային տանջանքների են ենթարկում, որպեսզի հայտնի խաչի գտնվելու վայրը: Պիերո դելլա Ֆրանչեսկան  ունի մի աշխատանք, որը կոչվում է «Հուդայի խոշտանգումները»:

     Սակայն առավել շատ հանդիպում  է  հենց այն տեսարանը, երբ  պեղումներ են իրականացվում  Գողգոթայում՝ խաչափայտը գտնելու նպատակով:  Այս  դեպքում հիմնականում ներկայացվում են  պեղումներ իրականացնող անձինք,  նաև այս տեսարանին ականատես մարդիկ և Հեղինե կայսրուհին: Կարող է պատկերվել պատանին՝ արդեն Քրիստոսի խաչափայտի միջոցով հարություն առած, շուրջը՝ հրաշքի ականատեսները՝ զարմացած հայացքներով: Գերմանական մի քանդակ ներկայացնում է պատանուն՝ խաչի վրա, Հեղինեն մատը մեկնել է դեպի այդ պատանին, ասես  ներկաներին իմաց տալու համար, որ դա է Տիրոջ խաչափայտը:

Խաչի երևման տոն–  Այս տոնը կատարվում է ի հիշատակ Խաչի երևման, որը տեղի է ունեցել 351 թվ-ին, Երուսաղեմի  Կյուրեղ պատրիարքի ժամանակ, երբ հանկարծ,  Հոգեգալստյան  օրը,  օրը ցերեկով    Երուսաղեմի վրա,  Գողգոթայից մինչև Ձիթենյաց լեռ ընկած տարածքում, երկնքում պարզ ու տեսանելի մի հսկայական խաչի լուսեղեն պատկեր է երևում:  Խաչանման լույսի ճառագումը մի քանի րոպե չտևեց, այլ երկար ժամանակ շատերը տեսան այն:  Երկնային այս հրաշքի շնորհիվ շատերը  սկսում են հավատալ Հիսուսին:   Խաչի  հրաշափառ երևման օրը սուրբ Կյուրեղի ձեռքով մկրտվում  են  ավելի քան 5000 հոգի ու անդամագրվում քրիստոնյա եկեղեցուն:   Ուղղափառները երևման տոնը կատարում են մայիսի 17-ին,  իսկ մենք՝ Զատիկից 28 օր հետո, որով այս տոնը, 35 օրվա շարժունակություն ունենալով կարող է հանդիպել ապրիլի 19-ից մինչև մայիսի 23-ը:

     Սանտա Պուդենցյանա եկեղեցում  կա  մի տեսարան, ուր  պատկերված են շառագունած երկինքը, խաչը:

Խաչվերաց– Գրաբարում խաչվերաց նշանակում է «խաչի վերացում», այսինքն՝  «խաչի բարձրացում»: Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներց մեկն է:

     Տիրոջ խաչափայտի փառավորյալ բարձրացման մեծագույն առիթը եղել է 7-րդ դարում՝ Հերակլ կայսեր օրոք:  Հենց այս ժամանակ էլ տոնը ստանում է իր վերջնական հաստատումը:

     614 թվ-ին Պարսկաստանի Խոսրով  Փարվեզ թագավորը հարձակվում է Երուսաղեմի  վրա, ավերում այն: Որպես անարգանք քրիստոնյաներին՝ Սուրբ Հարության տաճարից գերեվարում  և  Պարսկաստան է տարվում Տիրոջ խաչափայտը:  Խաչափայտը  գերության մեջ է մնում 14 տարի: Բյուզանդիայի Հերակլ կայսրը չհանդուրժեց խաչափայտի գերեվարումը: Սուրբ խաչը վերադարձնելու համար նա սրբազան պատերազմ սկսեց պարսից Խոսրով արքայի դեմ: Մի օր էլ Աստված տեսիլքով հայտնվում է կայսրին ու ասում. «Դու կհաղթես այս պատերազմում, որովհետև քո գործն արդար է»:  Այդպես էլ եղավ. Հերակլը հաղթեց ու ազատագրեց  Տերունական խաչը:  Հայ ժողովուրդը ևս անմասն չէ խաչի ազատագրման գործում: Հաղթական զորքը Պարսկաստանից  խաչը Երուսաղեմ է վերադարձնում Հայաստանի միջով անցնելով:  Խաչը Պարսկաստանից հանդիսավոր թափորով նախ փոխադրվում է հայոց Կարին քաղաքը: Կարինում պարսիկները փորձ են անում  կրկին վերցնել այն, սակայն հայերը հետ են մղում պարսիկների հարձակումը: Գերեդարձության ճանապարհին Խաչը գրեթե ամենուրեք բարձրացվում էր ու փառաբանվում: Հերակլ կայսրը   խաչափայտը երեք տարի Կ.Պոլսում պահելուց հետո անձամբ, կառքի մեջ ծնկած, այն ձեռքերում բռնած Երուսաղեմ է տանում ու իր ուսի վրա դրած Գողգոթայի գագաթը հանելով՝ բարձրացնում է Հարության վերանորոգված տաճարում՝ ի տես բոլոր քրիստոնյաների:  Խաչափայտի  գերեդարձը կատարվեց  628 թվ-ին:

---

Ուղղափառ և կաթոլիկ եկեղեցիները   խաչի վերացման  (բարձրացման) տոնը կատարում են սեպտեմբերի 14-ին, իսկ մեր եկեղեցին՝  այդ ամսվա 11-17-ը  ընկած կիրակի օրը:  Այս տոնի հաջորդ օրը ննջեցյալների հիշատակի օրն է: Մինչ 20-րդ դարի սկիզբը Խաչվերացի տոնը կենցաղում տարածված էր Սփխեչ անունով:

      Խաչվերացի տոնի հետ կապված ևս կան պատկերներ: Պիերո դելլա Ֆրանչեսկան  ունի մի աշխատանք, ուր Հերակլն արդեն հաղթանակած, խաչը վերադարձնում է Երուսաղեմ: Հայկական արվեստում Խաչվերացի հետ կապված տեսարան հանդիպում է 7-րդ դ-ով թվագրվող Մրենի տաճարում:  Այն հարդարում է տաճարի հյուսիսային մուտքի բարավորը: Պատկերված են 3 ֆիգուր, որոնցից կենտրոնականը կանգնեցնում է խաչը, մեկը հոգևորական է, որի  ձեռքին բուլվար է, կողքին ծառ, մյուսը բարձրաստիճան անձ է, որի կողքին ձի է: Նիկոլ Թիերիի կարծիքով  ձիու կողքի ֆիգուրը Հերակլ կայսրն է,  բուլվարով ֆիգուրը պատրիարք  Մոդեստոսը, իսկ կենտրոնական ֆիգուրը՝ նրա օգնականը: Սակայն Քրիստինա Մառանչի տեսակետի համաձայն կենտրոնական ֆիգուրը  Հերակլ կայսրն է, որն այստեղ ոտաբոբիկ է կանգնած՝ որպես հեզության նշան: Ձիու կողքի ֆիգուրը Դավիթ Սահառունին է, ով մասնակցություն է ունեցել պարսկա-բյուզանդական պատերազմում: Փաստորեն համաքրիստոնեական իրադարձությունը ներկայացված է հայկական հուշարձանում:

  

---

Վարագա սուրբ խաչի տոն – Խաչի տոներից այս մեկը ամենահայեցին է. կապված է  ազգային ավանդույթի հետ: Այս տոնը հայ եկեղեցին տոնում է Խաչվերացից 15 օր հետո՝ սեպտեմբերի 25-ից մինչև հոկտեմբերի 1-ը հանդիպող կիրակի օրը:  Ինչպես  վերը նշեցինք՝  Պատրոնիկե թագուհին, Խաչափայտից մի մասունք վերցնելով իր հետ՝  Երուսաղեմից բերում  է Հռոմ: Այդ մասունքը մնում է թագուհու քրիստոնյա ժառանգների մոտ,  հետո  ժառանգաբար անցնում  նրանցից մեկին՝ Հռիփսիմե իշխանուհուն,  ով  իրեն Աստծոն նվիրելով, մտնում է կուսանոց, որի մայրապետը  սուրբ Գայանեն էր: Սուրբ Խաչի այս մասունքը կույս Հռիփսիմեն միշտ կրում էր իր պարանոցին, որը նրան պահում էր չարի ամեն տեսակի ներգործություններից: Երբ Դիոկղետիանոս կայսեր ժամանակ սկսվում  են հալածանքները քրիստոնյաների դեմ, վանքի կույսերը խմբով գալիս են Հայաստան, բնակվում Վանի գավառի Վարագա լեռան մոտ: Սակայն շուտով նրանք այստեղ հանդիպում են իրենց հալածողներին, և Հռիփսիմեն, վախենալով որ Խաչափայտը կարող է ընկնել վերջիններիս ձեռքը, այն թաքցնում է Վարագա լեռան քարայրներից մեկում ու մյուս կույսերի հետ ուղևորվում Վաղարշապատ: Հայաստանում  դարեր շարունակ գիտեին սուրբ մասունքի՝ Վարագա լեռան վրա պահվելու մասին, սակայն գտնվելու ստույգ վայրը հայտնի չէր: Խաչափայտը  հայտնաբերվում է 7-րդ դարում՝ շնորհիվ երկու ճգնավոր հոգևորականների, որոնց Վարագա լեռան վրա  երևում է  մի պայծառ լույս՝ ճաճանչափայլ խաչի տեսքով, շուրջը 12 լուսեղեն սյուներ:  Մինչ կրոնավորները վայելում էին այդ հրաշքը, խաչափայտի մասունքն իր մասնատուփով հանդերձ, ելնում է վեմից ու վեր բարձրանալով գալիս ու մտնում է Սուրբ Նշան եկեղեցի:  Այստեղ մտնելով հոգևորականները տեսնում են այն՝ սուրբ սեղանի վրա, լույսով պարուրված: Այդ լույսը 12 օր շարունակ մնում է եկեղեցում:

Ներսես Տայեցի կաթողիկոսը, իմանալով այդ մասին, գալիս է Վարագ ու այն վայրում ուր երևացել են 12 սյուները, կառուցում է Վարագավանքի   Վերին ու Ներքին  եկեղեցիները,  որոնցից Ներքինում պահվում  էր Խաչափայտի մասունքը, մինչև 1021 թվ-ը, երբ  Վասպուրականի Սենեքերիմ Արծրունի թագավորը, գաղթելով Սեբաստիա, իր հետ տանում է Խաչափայտի մասունքը, որն ամփոփում է Սեբաստիայի Սուրբ Նշան եկեղեցում:  Երեք տարի անց սուրբ մասունքը վերադարձվում է Վարագ,  հետո տեղափոխվում Խոշաբ (Նոր Վարագավանք), իսկ  17-րդ դարում վերադարձվում է Վան ու  տեղ գտնում սուրբ Տիրամոր եկեղեցում:  1915 թվ-ի Եղեռնից հետո, ցավոք, Տիրոջ խաչափայտի այդ մասունքի  հետքերը կորսվեցին:

       Վարագա սուրբ խաչի հետ կապված  գործ ունի Հովնաթան Հովնաթանյանը (18-րդ դար): Այս աշխատանքը լրացնում է նկարչի՝ Էջմիածնի տաճարում արված, սրբերին պատկերող դիմանկարների շարքը: Հռիփսիմեն այստեղ պատկերված է լուսապսակով, ձեռքին մի մեծ խաչափայտ, իսկ  պարանոցին՝ Տիրոջ խաչափայտի այն մասունքը, որը միշտ ուղեկցում էր իրեն ու պաշտպանում և որն էլ նա թաքցրեց Վարագայում: Այստեղ պատկերված հրեշտակն ասես հուշում է կույսին, որ այդ մասունքը թողնի Վարագա լեռան քարայրում:

                                ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Գուշակյան Թ., Սուրբք և տոնք, Երուսաղեմ, 1939:
2. Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, Թեհրան, 1980:
3. Տիգրանյան Ա., Խաչվերացի տոնի ավանդույթները, – «Գանձասար», 1996, № 6, Էջ 110-131:
4. Манукян С., Акопян З., Ператонер А., Свет Премудрости, Армянская миниатюра, книга-календарь, 2011.
5. http://www.armenianreligion.am/am/Encyclopedia_khachi_toner
6. http://http://www.armenianhouse.org/babajanyan/cross-am/4.html
7. http://srbocnahatakac.blogspot.am/2012/08/blog-post_20.html
8. http://www.holytrinity.am/posts/view/593