Տեառնընդառաջը հայոց մեջ

Տեառնընդառաջը Հայ Առաքելական եկեղեցու տերունի և  անշարժ տոներից է, որը նշվում է փետրվարի 14-ին: Այն տոնվում է Սուրբ Ծննդից քառասուն օր հետո:

Տեառնընդառաջ անունը ստուգաբանվում է քրիստոնեական ավանդությամբ: Նախնյաց օրենքի համաձայն՝ ծննդաբերած կինը քառասուն օրական զավակին պիտի տաներ տաճար, նվեր մատուցեր Աստծուն և աղոթեր: Տոնը նվիրված է քառասունօրյա մանուկ Հիսուսի ընծայմանն Աստծուն: Մարիամը Հիսուսին տանում է Երուսաղեմի տաճար: Այստեղ էր Սիմեոն անունով արդար և բարեպաշտ ծերունին (այդտեղ էր նաև Աննա մարգարեուհին), որն Աստծուց խնդրում էր իր կյանքը երկարացնել այնքան, մինչև տեսնի Փրկչին: Տեսնելով մանուկ Հիսուսին՝ վերջինս զգում է Փրկչի ներկայությունը և ընդառաջ է ելնում նրան. այստեղից էլ՝ ‹‹Ելանել ընդ առաջ Տեառն›› արտահայտությունը: Տեառնընդառաջը հայոց կենցաղում հայտնի է տարբեր անվանումներով, բայց առավել տարածված է Տրընդեզ անվանաձևը:

Հայագիտության մեջ եղած տեսակետների համաձայն՝ տոնն իր ծագմամբ հին է և որոշակի աղերսներ ունի երազների մեկնիչ և դպրության ու արվեստի պաշտպան Տիրի, կրակի ու արևի աստված Վահագնի պաշտամունքի հետ:

Կենցաղում համաժողովրդական այս տոնի ամենատարածված բաղադրիչը ծիսական խարույկի հետ կապված արարողությունն է: Տրընդեզը կրակը (արևը) հողին տալու արարողություն է: Ժողովրդական ասացվածքում կա այսպիսի մի ակնարկ. ‹‹Տերընդեզի կրակը որ գետնին ընկնի, ձյունը կփախչի››:

Առանձին հետաքրքրություն են ներկայացնում Տրընդեզի խարույկի շուրջը տեղի ունեցող կենցաղային և ժողովրդական նշանակության զանազան ծեսերը, որոնք գուշակությունների ողջ համակարգով արտահայտում էին երիտասարդության, սիրո, ամուսնության, սերնդաճի, բերքատվության, չար ուժերի դեմ պայքարի և նմանատիպ այլ գաղափարներ:

Կրակի ծխի տարածման ուղղության հետ կապված կային տարածված գուշակություններ: Օրինակ՝ համարվում էր, որ ծուխը որ կողմ թեքվեր, այդ ուղղությամբ էլ կգար տվյալ տարվա ընթացքում սպասվելիք հաջողությունը: Կրակի ծխի ուղղությամբ նաև գուշակում էին, թե որ կողմից է գալու ցանկալի փեսացուն կամ հարսնացուն: Հավատում էին նաև, որ այդ տոնի երեկոյան ծնված երեխաները չարաճճի և կրակոտ են լինում, որովհետև ‹‹կրակի հետ էին ծնվում››:

Կարելի է ասել, որ ինչը չէր այրվում, օգտագործվում էր կենցաղում: Տրընդեզի խարույկի մոխիրը թափում էին տան չորս անկյուններում, որ օջախը ‹‹բարաքյաթով›› լինի: Կանայք մոխիրը լցնում էին կճուճների վրա, որ դրանք միշտ առատ լինեն, հավաբներում, որ հավերը ձվատու լինեն։ Մոխիրը շաղ էին տալիս նաև արտերում, տանում էին այգի ու թաղում հողում, որ ծառերը պտղատու լինեն:

Տոնի արարողակարգի ամենատարածված և սիրված բաղկացուցիչը վառված խարույկի շուրջը պտտվելն էր: Իսկ խարույկի շուրջը պտտվում և նրա վրայով ցատկում էին բոլորը, բայց առաջնությունը տրվում էր նորապսակներին: Կրակի շուրջը պտտվում էին երեք կամ յոթ անգամ և պտտվում էին արեգակին ու ժամանակին հակառակ ուղղությամբ. հին ավանդույթ է:

Տրընդեզին տարածված էր նաև բաժինք (օժիտ) տալու սովորույթը: Տեառնընդառաջ տոնի ծիսական խարույկի հետ կապված ժողովրդական պատկերացումններն ու հավատալիքները, իրոք, շատ են: Կրակի վրայող թռչում էին չբեր կանայք, որոնք խանձում էին այդ կրակով իրենց ներքնազգեստի փոքրիկ հատվածը, դրանով իսկ ակնկալելով պտղաբերություն. երբեմն էլ այրում էին տղայի գոտին, որ վերջինս բեղմնավոր լիներ, քառասունքը դեռ չլրացած կանայք, որով և համարվում էին քառասունքից դուրս եկած: Մոր և մանկան պտույտը խարույկի շուրջը ապահովում էր մոր բազմածնությունը և մանկան երկարակեցությունն ու առողջությունը:

Տարածված էր նաև նոր հանգուցյալների հարազատներին այդ տոնի միջոցով սգից հանելու սովորույթը: Եվ իհարկե տոնն էլ ավելի ամբողջական էր դառնում տեղ գտած ու ավանդական դարձած ուտեստներով: Երեկոյան ժամերգությունից հետո պատրաստվում էր ավանդական խեծաղը՝ աղանձը, հալվա:

Հավատում էին նաև, որ յուրաքանչյուրն, ով այդ տարվա ընթացքում փափագ ուներ, դրա իրականացման նպատակով այդ փափագելի իրից կամ առարկայից մի կտոր պետք է գցեր կրակի մեջ (օրինակ՝ հագուստի կտոր կամ ցորենի հատիկներ, մանրադրամ և այլն):

Նշենք նաև, որ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի տնօրինությամբ Տեառնընդառաջը հռչակվել է նորապսակների օրհնության օր, և տոնական պատարագից հետո բոլոր եկեղեցիներում կատարվում է նորապսակների օրհնության կարգ՝ զորացնելու նրանց սիրո և հավատարմության դաշինքը:

Չանտեսելով նաև հարցի մասնագիտական՝ տվյալ դեպքում արվեստա-բանական կողմը՝ նշենք, որ Տեառնընդառաջն իր արտացոլումն է գտել նաև արվեստի մի շարք ստեղծագործություններում՝ մանրանկարներում, որմնանկարներում: Սակայն վերջինիս պատկերագրությունը բխում էր ոչ այնքան տոնի տոնակատարության և ծիսական էությունից, որքան հենց ավետարանական մեկնությունից: Սովորաբար հորինվածքի կենտրոնում բավական խորհրդանշական ձևով ներկայացվում է Երուսաղեմի տաճարը (տաճարի զոհասեղանը կամ եկեղեցու խորանը), որի մի կողմում պատկերվում են Տիրամայրն ու Հովսեփը՝ ձեռքին երբեմն դրամներ կամ տատրակներ, իսկ մյուս կողմում՝ Սիմեոն ծերունին և Աննա մարգարեուհին. նա պատկերվում է մարգարեական ժեստով: Մանուկ Հիսուսը՝ օրհնող աջով, ներկայացվում է Մարիամի կամ Սիմեոն Ծերունու գրկին, իսկ երբեմն էլ փոխանցման պահին: Տեառնընդառաջը պատկերող տեսարաններ հանդիպում ենք ինչպես հայ՝ Թորոս Ռոսլին, Թորոս Տարոնացի, Հովհաննես Սանդղկավանեցի, Ռստակես և այլ վարպետներ, այնպես էլ համաշխարհային արվեստի գանձերում: ՈՒշ արևմտաեվրոպական պատկերագրությունում երբեմն նաև մոմեր են պատկերվում՝ լույսը խորհրդանշող, որը լուսավորեց հեթանոսներին:

Պարսկական իրականության մեջ կար մի տոն, որը հայնտի էր Չահար Շանբե Սուրի (Chahar Shanbeh suri) անվամբ: Այն տոնվում է մինչև Նոր Տարի՝ Նոռուզ՝ վերջին չորեքշաբթի օրը, և կապվում է գարնան գալու և բնության զարթոնքի հետ: Տոնի ժամանակ խարույկ էին վառում, որի վրայով հիմնականում ցատկում էին նոր նշանված աղջիկները, նոր ամուսնացած, նոր ծննդաբերած կանայք: Թռչելով կրակի վրայով՝ վերջիններս նախորդ տարվա անհաջողությունները թողնում էին (‹‹այրում››) կրակի մեջ՝ նրանից ստանալով ջերմություն, էներգիա: Մարդիկ ասում էին. ‹‹իմ դեղնությունը քեզ, քո կարմրությունը ինձ››: Հետաքրքիրը, սակայն, այն է, որ խարույկը վառելու համար նախատեսված փայտերը թվով կենտ էին լինում:

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Գյոզալյան Գր., Մուսա լեռան ազգագրությունը, Երևան, 2001:
2. Խառատյան-Առաքելյան Հ., Հայ ժողովրդական տոները, Երևան, 2005:
3. Հովսեփյան Հ., Ղարադաղի հայերը, Ազգագրություն, հ. 1, Երևան, 2009:
4. Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, Թեհրան, 1969:
5. Մկրտչյան Ս., Տոներ, հայկական ժողովրդական ծեսեր, սովորույթներ, հավատալիքներ (ավանդույթ և արդիականություն), Երևան, 2010:
6. Սիմոնյան Լ., Տոմար. Սուրբ Սարգիս, Տրընդեզ, Բարեկենդան, հատոր երկրորդ, Երևան, 2007:
7. Քաջբերունի, Հայկական սովորություններ, Թիֆլիս, 1903:
8. Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Երևան, 1992:
9. Քրիստոնյա Հայաստան. հանրագիտարան, Երևան, 2002:
10. http://www.farsinet.com/noruz/charshambeh2.html