Հուշարձանի տեղափոխումը. եգիպտական և հայկական զուգահեռներ

Հուշարձանի տեղափոխում. մշակութասերների իրարանցում, մասնագետների հակընդդեմ, բայցև ծանրակշիռ փաստարկների, դատողությունների ու դիտողությունների բախումներ, արդյունքում՝ խնդրի վերջնական լուծման «զրո» ընդհանուր հայտարար, բայց երբեմն հուշարձանի պահպանման վերջին հույս կամ միակ ու իրական փրկություն: Վերջինի մասին են վկայում տեղափոխված որմնանկարները, խճանկարները, քանդակները, խաչքարերը, ճարտարապետական կառույցները և համալիրները, մինչև անգամ ժայռափոր տաճարները: Իհարկե, կան նաև ցավալի դեպքեր, երբ զանազան դժվարություններից խուսափելով, այլ մեթոդներ չկիրառելով՝ տեղափոխումն է ընտրվել որպես պահպանություն՝ տալով հուշարձանին անարդյունավետ և ոչ շահեկան կարգավիճակ: Եվ այստեղ է, որ հուշարձանների պահպանության այս պակաս խրախուսելի մեթոդը բազմաթիվ մշակութաբանական հարցեր է առաջացնում, հատկապես՝ պաշտամունքային հուշարձանների պարագայում:

Արդյո՞ք վիշապաքարը, քառակող կոթողը կամ խաչքարը պետք է կտրել ծննդավայրից, բերել ու կանգնեցնել քաղաքային միջավայրում՝ ինչ-որ շինության առջև կամ պուրակում:

Արդյո՞ք պատահական է եղել տեղադրման վայրի ընտրությունը (հաշվի առնելով մի շարք հուշարձանների բացատրելի կամ դեռևս առեղծվածային տեղադրությունները):

Արդյո՞ք եկեղեցին տեղափոխումից հետո չի դադարում սրբատեղի հանդիսանալ, կամ հնարավո՞ր է առարկայացած պաշտամունքի հետ տեղափոխել նաև հոգևոր բաղադրիչը:

---

Արդյո՞ք տեղափոխված պաշտամունքային հուշարձանը նույնքան արժանահավատ ու պատկառելի է, որքան իր «օրորոցային» միջավայրում էր կամ արդյո՞ք այն երբեմն կեղծիք չի դառնում զբոսաշրջիկի կամ պարզապես հետաքրքրասեր անցորդի համար:

«Արդյոքների» այս շարքը կարող է շարունակվել, բայց կգա նաև հակադարձող և որոշ դեպքերում հակակշռող «արդյոքների» շարք, ինչպես օրինակ. արդյոք փրկելու համար գերադասելի չէ՞ր տեղափոխել Պալմիրայի հուշարձաններից՝ Բելի տաճարը (1-ին դ.), «Ալլատ առյուծ» արձանը, կամ բաց երկնքի տակ չթողնելու համար՝ հայոց մայրաքաղաք Արտաշատի բաղնիքի խճանկարը, աղետալի վիճակում գտնվող մինասյան որմնանկարները և այլն:

Հատուկ ուշադրության են արժանի նաև անշարժ հուշարձանների տեղափոխման մերօրյա նախաձեռնությունների առաջացրած խնդիրները: Դրանցից գլխավորն է ք. Երևանի վերջին տարիների քաղաքաշինական բարեկարգման ծրագրերի շրջանակներում համարակալված, ապամոնտաժված և մինչ օրս չվերակառուցված մի քանի հուշարձան-շենքերի վերատեղադրման վայրերի ընտրությունը:

---

Քննության առարկա դարձնելով հուշարձանի վերատեղադրումը՝ ընդգծենք, որ հատկապես կոթողային հուշարձանների վերատեղադրումները հանգեցնում են բազմաթիվ խնդիրների: Օրինակ` վիշապաքարերի վերատեղադրումները խոչընդոտում են գիտական լիարժեք ուսումնասիրություններին՝ մասնագետներին առերեսելով կոթողի նախնական վայրը գտնելու բարդ խնդրի հետ: Մեկ այլ խնդրի առաջ է կանգնեցրել, բնավ ծայրահեղ անհրաժեշտություն չհանդիսացող, անշարժ հուշարձանների մարզերից մայրաքաղաք ժամանակավոր տեղափոխման, մաքրման, նորոգման, ամրակայման և ցուցադրման ծրագիրը: Կարելի է փաստել, որ վերջինի արդյունքում կորսվել է նշված հուշարձանների «անշարժ» կարգավիճակը, քանի որ, ըստ ՀՀ պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների տեղափոխման կարգի ընդհանուր դրույթների 2-րդ կետի՝ «Պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների տեղափոխումը կատարվում է բացառիկ՝ նրա զբաղեցրած տարածքի բնակլիմայական, երկրաբանական պայմանների վատթարացման (հեղեղատներ, սողանքներ, նստվածքներ, փլուզումներ և այլն) հետևանքով հուշարձանի կորուստը կանխելու և (կամ) հուշարձանի զբաղեցրած տարածքը պետական կարևորություն ունեցող արդյունաբերական, հիդրոտեխնիկական, ինժեներատրանսպորտային հաղորդակցության և այլ քաղաքաշինական գործունեություն իրականացնելու նպատակով օգտագործման ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքերում»:

---

Ինչևէ, քանի որ հուշարձանի տեղափոխման թեման բազմաբնույթ է, բազմաշերտ, խորաքնին ու բարեխիղճ ուսումնասիրություն պահանջող, ուստի, շրջանցելով այլազան օրինակները, ստորև ներկայացնենք եգիպտական ու հայկական պաշտամունքային կառույցների տեղափոխման ամենաուշագրավ օրինակները, որոնք, ունենալով ակնհայտ տարբերություններ, ունեն նաև հետաքրքիր ընդհանրություններ:

Նախ նշենք, որ տեղափոխման բախտին են արժանացել հայկական մի քանի եկեղեցիներ, որոնցից մեկը ՀՀ սահմաններից դուրս՝ Պարսկահայքի Արտազ գավառի (ներկայիս Իրանի Արևմտյան Ատրպատականի նահանգ) Ծոր-ծորի վանքի միակ կանգուն շինությունն է՝ սբ. Աստվածածին մատուռը: Այն, Մակուչայ գետի վրա ամբարտակի կառուցման հետևանքով, 1987-1988 թթ. շուրջ 600 մ տեղափոխվել է ավելի բարձրադիր վայր, որից հետո ամբողջովին վերկանգնվել ու 2008 թ. ընդգրկվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում:

---

Ինչ վերաբերում է ՀՀ տարածքում տեղափոխված եկեղեցիներին, ապա դրանք նույնպես տեղափոխվել են հիդրոտեխնիկական կառույցների՝ Ախուրյանի և Ապարանի ջրամբարների, իրականացման հետևանքով: Ախուրյանի ջրամբարի տարածքից գ. Ջրափի (հիմն. է 1970 թ.) են տեղափոխվել սբ. Աստվածածին եկեղեցին, կից զանգակատունը (19-20-րդ դդ., տեղափոխված գ. Վերին Ջրափիից) և մեկ այլ եկեղեցի (7-րդ դ., տեղափոխված գ. Շիրակավանից): Տեղին է նշել, որ սրանց հետ միասին գ. Ներքին Ջրափիից տեղափոխվել է նաև հայկական միջնադարյան աշխարհիկ ճարտարապետության առաջնակարգ հուշարձաններից մեկը՝ 10-11-րդ դդ. քարավանատունը:

Մի առանձին պատմություն ունի նաև Ապարանի ջրամբարի կառուցման հետևանքով ապաբնակեցված Զովունի գյուղի վաղմիջնադարյան հուշարձանախմբի պահպանությունը: Ըստ նախնական հաշվարկների, հուշարձանախմբի եկեղեցիներից մեկին՝ հայկական ճարտարապետության առաջին գմբեթավոր սրահ տիպի սբ. Պողոս-Պետրոսին (5-6-րդ դդ.), ջրամբարի ջրերը բացարձակապես չպետք է սպառնային (ցավոք, ջրի մակարդակի բարձրացմանն ուղղված աշխատանքներով և ջրառատ տարիներով պայմանավորված, այն ցայսօր անասելի վնասներ է կրում), իսկ սբ. Վարդան (5-րդ դ.) և Թուխ Մանուկ (4-րդ դ.) եկեղեցիներն ամբողջովին պետք է ծածկվեին ջրով, ուստի, պետական համապատասխան մարմինների որոշմամբ, 1960-ականներին պեղվել, չափագրվել և տեղափոխվել են մոտակա «Խաչեր» կոչվող բարձունք:

---

Նույն տարիներին՝ նախորդ դարի երկրորդ կեսին, տեղափոխման խնդրի առաջ կանգնեց նաև համաշխարհային նշանակության հուշարձան՝ եգիպտական ժայռափոր Աբու-Սիմբելի տաճարը: Ինչպես վերը նշված հայկական եկեղեցիները, վերջինը նույնպես պետք էր փրկել հիդրոտեխնիկական կառույցից սպասվող վնասներից: Բանն այն է, որ Ասուանի բարձրաբերձ ամբարտակի կառուցման հետևանքով Նեղոսի ջրերը սպառնում էին ամբողջովին կլանել նրա ափին կառուցված այս փառահեղ հուշարձանը։

Աբու-Սիմբելի ժայռափոր տաճարը (մ. թ. ա. 2-րդ հազ.) գտնվում էր Նուբիայում, Նեղոսի վերին հոսանքի ձախ ափին։ Այն հոյակերտ ժայռափոր կառույց էր, որը մինչև 55 մետր խորանում էր գրանիտե ժայռի մեջ։ Տաճարի հատակագծային հորինվածքը կրկնում էր վերգետնյա եգիպտական տաճարների սխեման։ Այն բաղկացած էր պիլոնից (փորագրված ժայռի վրա), բակից, հիպոստիլային դահլիճից և սրբատեղիից, բոլորն էլ` ժայռափոր։ Նրա ճակատային մասում, պիլոնից առաջ, մուտքի աջ և ձախ կողմերում ամբողջական ժայռից քանդակված էին հսկայական չափերի (20 մ բարձրությամբ) փարավոնների արձաններ:

---

Հուշարձանի տեղափոխման համար հայտարարված մրցույթին ստացվեցին մի քանի նախագծեր։ Ի վերջո, որոշվեց հսկայական ժայռը մասնատել և մաս-մաս տեղափոխել նոր հատկացված հարթակի վրա։

Եգիպտական ժայռափոր տաճարների տեղափոխման հաջող փորձը հետագայում կիրառվեց նաև Աբու-Օդայի և Ելեսիայի, ինչպես նաև վերերկյա տաճարներ` Դաքքայի, Կերտասի, Ամանդայի, Դենդուրի, Կալաբշայի և մյուսների` թվով 23 հուշարձանների համար:

Այսպիսով, համադրելով թե՛ վերոնշյալ «արդյոքների» շարքը, թե՛ բերված օրինակները և թե՛ օրենքի տառը, կարող ենք պնդել, որ տեղափոխումը պետք է իրականացվի միմիայն ծայրահեղ դեպքերում, այլընտրանք չունենալու պարագայում, իբրև հուշարձանի պահպանման վերջին հույս կամ միակ ու իրական փրկություն [1]:

---

Գրականություն

1. Պետրոսյան Դ., Հուշարձանի տեղափոխումը. եգիպտական և հայկական զուգահեռներ, «Էջմիածին» կրոնագիտական-հայագիտական հանդես, Ի, Էջմիածին, 2016